Zelfbeheersing

Zelfbeheersing wil zeggen dat je in sterk emotionele situaties in staat bent met je eigen emoties om te gaan; je hebt controle over je eigen gedrag, slaagt erin wensen, behoeften en driften in de hand te houden en je weet escalaties te voorkomen. Je weet dus niet alleen wat het juiste is om te doen, je handelt er ook naar.

Wat houdt zelfbeheersing concreet in?

Iemand die beheerst is:

  • heeft zichzelf in de hand.
  • wordt niet snel kwaad.
  • laat zich niet snel gaan.
  • reageert gelijkmatig; toont beheerst en voorspelbaar werkgedrag.
  • heeft eigen emoties onder controle. Het negatieve krijgt niet de overhand en positieve gevoelens worden snel hervonden.
  • relativeert 'ups en downs'; laat zich niet meeslepen door eigen emoties.
  • brengt persoonlijke irritaties feitelijk en rustig over.

Waarom is zelfbeheersing belangrijk?

Wil je meedraaien in de huidige maatschappij en sociale contacten onderhouden, dan is zelfbeheersing geen overbodige luxe. In onze westerse cultuur is omgaan met woede een belangrijke sociale vaardigheid. Bij veel werknemers zijn onduidelijkheden over hun verantwoordelijkheden een belangrijke oorzaak van frustratie. Af en toe eens flink boos worden om je grenzen aan te geven is niet erg. Onderzoek heeft aangetoond dat overmatige zelfbeheersing zelfs kan leiden tot hart- en vaatziekten en depressie. Het is goed om je grenzen aan te geven, maar je kunt collega's, medewerkers of bazen moeilijk een klap verkopen of de huid vol schelden als je je aan hen ergert. Waar het om gaat is dat je probeert je belangen te verdedigen zonder de relatie met de ander te beschadigen. Daarom moet je altijd proportioneel reageren: niet te heftig, maar ook niet te zacht. Sla je te vaak of te overdreven fel om je heen, dan wek je op den duur veel ergernis of word je niet meer serieus genomen.

Zelfbeheersing is dan ook een belangrijke soft skill op de werkvloer.

Waarom verliezen we onze zelfbeheersing?

Over boosheid bestaan allerlei theorieën. De meeste zijn afhankelijk van hoe de maatschappij denkt over kwaadheid. Volgens de frustratie-agressietheorie is woede een instinct dat omhoog komt als we worden tegengewerkt in onze verlangens en wensen. De meeste psychologen zijn van mening dat agressie en boosheid aangeleerd gedrag is, omdat we het vroeger hebben afgekeken en gekopieerd van anderen. Er zijn veel redenen waarom mensen er een gewoonte van maken om boos te worden; omdat iemand er – op korte termijn - baat bij heeft, er macht mee uitstraalt, last heeft van stress, of omdat hij dan niet hoeft te laten zien dat hij bepaalde dingen niet weet of niet kan.

Bij welke beroepen speelt zelfbeheersing een belangrijke rol?

Voor vrijwel alle beroepen is zelfbeheersing een belangrijke competentie, maar bij sommige beroepen is het een noodzakelijke eigenschap. Denk bijvoorbeeld aan beroepen in sectoren als:

Bij deze beroepen wordt je geduld wordt vaak op de proef gesteld, omdat je wordt uitgedaagd of getreiterd of agressief bejegend wordt.

Welke competenties komen hierbij kijken?

  • Assertiviteit. Om te voorkomen dat je je laat gaan, is het handig om assertief te zijn. Dan kun je zowel je eigen belangen als die van een ander in het oog houden en conflicten en escalatie voorkomen.
  • Inlevingsvermogen. Je kunnen verdiepen in de situatie en gedachtegang van een ander maakt dat je meer begrip kunt opbrengen voor de ander en minder snel prikkelbaar zult zijn. Als iemand zich anders gedraagt dan jij zou willen, bekijk de situatie dan eens van de andere kant.
  • Empathie: je kunt andermans gevoelens goed aanvoelen. Je kunt daardoor begrip opbrengen voor iemands emotionele reactie en er milder op reageren.
  • Afstand bewaren: je kunt je in een situatie begeven en een probleem oplossen, zonder al te zeer emotioneel betrokken te raken.
  • Tact. Je hebt een goed gevoel voor wat in een bepaalde situatie passend, juist of gewenst wordt gevonden.

Kort lontje

"Hij heeft een kort lontje" of "Hij is snel op zijn kookpunt", zijn bekende uitspraken over mensen die erom bekend staan dat ze snel hun zelfbeheersing verliezen. Als je je zelfbeheersing verliest, doe je wat je gevoel je ingeeft. Je denkt niet meer na en handelt vanuit je emoties. Er staat dagelijks wel een berichtje in de krant van iemand die zijn emoties niet meer de baas was. Zomaar twee willekeurige voorbeelden:

  • Een 22-jarige rijschoolleerling kon zijn woede niet verkroppen toen zijn examinator hem liet zakken voor zijn vrachtwagenrijbewijs. Hij was zo kwaad op de examinator dat hij hem meerdere keren tegen het hoofd sloeg. De examinator moest voor onderzoek naar het ziekenhuis, de 22-jarige man werd door de politie meegenomen naar het bureau.
  • Een docent van een scholengemeenschap schoot tijdens een onrustige les uit zijn slof. Een van zijn leerlingen kwam tijdens de les van zijn plaats en ging op zijn hurken voor het bord zitten. De leraar was dit getreiter zo beu dat hij de leerling een schop gaf.

Ben jij iemand die snel op de kast zit? Ga eens na in hoeverre jij je herkent in de volgende uitspraken:

  • Ik ben redelijk snel driftig of sta redelijk snel op scherp als er iets wordt gezegd of gedaan waar ik het niet mee eens ben.
  • Ik reageer vaak impulsief, boos, te hard, te bot of misschien zelfs een beetje agressief. 
  • Ik heb snel ruzie met anderen.

Een bekend voorbeeld van iemand met een kort lontje is voetbaltrainer Louis van Gaal. Jaren geleden werd hij tijdens een belangrijke wedstrijd kwaad op de scheidsrechters en uitte dit met een imitatie-karatetrap. Ook is hij berucht bij media en collega-trainers wegens zijn verbale agressie.

Wat te doen als je weinig zelfbeheersing hebt?

Zelfbeheersing kun je trainen, maar de een kost het meer moeite dan de ander. Door geduld te trainen heb je minder de neiging je te ergeren en kun je makkelijker dingen naast je neerleggen. Hierdoor blijf je rationeel denken en kun je beter omgaan met stress. Zelfbeheersing oefenen is geen kwestie van het wegdrukken van je emoties. Het gaat erom dat je leert je boze gevoel te accepteren en tegelijkertijd met je ratio boven die boosheid staat. Wat kun je doen om je zelfbeheersing te vergroten? De volgende stappen helpen je op weg:

  • Evalueer voor jezelf wanneer je je emoties binnen je werk niet onder controle had. Meestal gaat daar een lichamelijk ‘presignaal’ aan vooraf: je oorlelletjes worden warm, je krijgt een droge keel of je begint heftig te zweten. Welke lichamelijke verandering vond bij jou plaats? Wat ging er op dat moment door je hoofd? En welke gedachte zat daarachter? Bijvoorbeeld: ‘Ik kan er absoluut niet tegen als mensen liegen.’ Bedenk wat het gevolg was van je gedachte. Denk daarbij zowel aan gevoelens als aan gedrag. Zoek naar onderliggende patronen. Wat zou je anders kunnen doen in dergelijke situaties?
  • Probeer je nieuwe gedrag toe te passen. Oefen geregeld je nieuwe gedrag. Wie geregeld oefent met gedisciplineerd gedrag, kan op lastige momenten zijn impulsen langer onderdrukken. Evalueer daarnaast steeds voor jezelf wat goed gaat en waar bijsturing nodig is. 
  • Neem op tijd een time-out. Wanneer je in een situatie terechtkomt waarbij je je zelfbeheersing dreigt te verliezen, tel dan tot tien voordat je reageert. Helpt dit niet, neem dan even een pauze en pak de draad weer op je als je je in staat voelt de situatie zakelijk te benaderen. Probeer in situaties waar je niet die mogelijkheid hebt afstand te nemen, zoals in een vergadering, naar jezelf te kijken als een objectieve derde. Spreek jezelf in gedachten toe. Relativeer, probeer om jezelf te lachen. Een goed humeur draagt bij aan het herstel van je zelfbeheersing.

Nog een paar handige tips:

  • Relax. Zorg dat je niet overprikkeld raakt, zowel geestelijk als lichamelijk Je zelfbeheersing is het grootst als je uitgerust bent en geen stress hebt. Neem dus genoeg slaap en zoek na inspannende taken gericht ontspanning. Oefen ontspanningstechnieken om rustig te blijven in situaties waarin je je zelfbeheersing dreigt te verliezen.
  • Zorg voor een stabiele suikerspiegel. Een stabiele suikerspiegel verkleint de kans op impulsiviteit. Wees daarom zuinig met zoetigheid en witmeelproducten en eet voldoende eiwitten en complexe koolhydraten (volkorenproducten, peulvruchten, noten, groenten).
  • Let op je houding. Over elkaar geslagen armen sterkt je in je vasthoudendheid. Het herinnert je als het ware fysiek aan je voornemen ergens niet aan toe te geven.

Hoe toon je zelfbeheersing aan bij een sollicitatie?

Het is voor ieder beroep en voor iedere functie belangrijk dat je een bepaalde mate van zelfbeheersing hebt. Als je om het minste of geringste uit je slof schiet, is er moeilijk met je samen te werken. Voor enkele beroepen is echter noodzakelijk dat je te allen tijde rustig blijkt, denk bijvoorbeeld aan het beroep van politieagent. Voor alle beroepen geldt dat je in een sollicitatie de vaardigheid zelfbeheersing kunt aantonen door een situatie zo concreet mogelijk te beschrijven (de STAR-methode). Benadruk het proces dat je hebt doorlopen en beschrijf het behaalde resultaat.

Voorbeelden:

  • Verkoper in een kledingwinkel: Een klant wilde een broek ruilen. Ze had alleen één probleem: ze was de kassabon kwijt. Helaas mogen wij dan geen retouren accepteren en dat vertelde ik haar. Ze werd kwaad en schold me vervolgens uit. Ik voelde dat ik boos werd omdat ze zo stom deed, maar bleef kalm. Je bent tenslotte het visitekaartje van de winkel. Uiteindelijk is die mevrouw vertrokken, omdat ze inzag dat ik haar echt niet kon helpen. Nadat ze weg was, kreeg ik van verschillende klanten complimenten dat ik zo rustig was gebleven en professioneel gehandeld had.   
  • Inkoper bij een groothandel in Aziatische producten: Ik voerde contractbesprekingen met een handelspartner in Thailand en het duurde en het duurde maar. Op zeker moment was ik het beu; mijn hart begon sneller te kloppen, ik zweette enorm en praatte steeds harder om mijn gelijk te krijgen en de hele deal af te ronden. Maar dat werkt daar averechts. Doe je namelijk zaken met de Thai, dan is het zeer belangrijk dat je geduld en zelfbeheersing toont. Het uiten van boosheid of opwinding staat in Thailand gelijk aan gezichtsverlies en leidt uiteindelijk tot het verlies van respect. Dat wilde ik natuurlijk voorkomen. Ik heb me vervolgens geëxcuseerd en ben naar het toilet gegaan. Daar heb ik tot tien geteld en een plens water in mijn gezicht gegooid. Na twee minuten zat ik weer fris en fruitig aan tafel en nog geen uur later hadden we een mooie deal.

Voorbeelden van vragen over zelfbeheersing tijdens het sollicitatiegesprek:

  • Heb je wel eens je zelfbeheersing verloren? Beschrijf de situaties eens?
  • Heb je wel eens meegemaakt dat iemand anders zijn zelfbeheersing verloor? Wat deed je toen? Beschrijf de situatie eens?

Soms gebeurt het dat de interviewer je mate van zelfbeheersing proefondervindelijk wil vaststellen. Hij laat je bijvoorbeeld tien minuten langer bij de receptie wachten, probeert je tijdens het gesprek uit de tent te lokken met prikkelende vragen, of hij vraagt door op een onderwerp waar jij het liever niet over hebt. Laat je dan vooral niet op de kast jagen en probeer de tips toe te passen om kalm te blijven.

Aanbevolen websites

Auteur: Marieke van Oosterhout

Je bent hier: Home → Functioneren → Professionele eigenschappen → Zelfbeheersing