Interculturele communicatie

De taal van het land spreken is niet voldoende om in een andere cultuur te kunnen communiceren. Op de hoogte zijn van de daar geldende normen, waarden en gedragscodes is minstens zo belangrijk. Je kunt jezelf flink wat flaters en misstappen besparen en een soepele omgang met anderen bevorderen door je van culturele verschillen bewust te zijn, ze te respecteren en je communicatie hierop aan te passen.

Wat is cultuur?

Je kunt een cultuur vergelijken met gigantische, nauwkeurig ingestelde computers. De software werkt prima zolang je alle handelingen in de juiste volgorde verricht. En dat doe je automatisch, want dat heb je geleerd via onder meer je vrienden, ouders, school en media. Als kind leerde je bijvoorbeeld dat het beleefd is om dankjewel te zeggen als je van de slager een stukje worst krijgt, je niet met volle mond praat en je in de bus opstaat voor een bejaarde. De omgeving waarin je opgroeit bepaalt wat je denkt, doet en zegt. Verhuis je naar een andere cultuur, dan krijg je te maken met een ander softwarepakket. Niet beter, niet slechter: gewoon anders. Je verdiepen in dat softwarepakket zorgt ervoor dat je weet hoe je kunt voorkomen dat de computer haperingen vertoont, vastloopt of op tilt slaat.

Ui

Een andere cultuur ontdekken, is als het pellen van een ui: laagje voor laagje kom je tot de kern.

• De buitenkant: symbolen

De buitenkant van de ui bestaat uit symbolen; tastbare zaken, zoals kleding, haardracht, gebruiksvoorwerpen, muziekinstrumenten en kunst. In Nederland kun je denken aan de rood-wit-blauwe vlag, schaatsen en een broodje kaas als lunch.

• De tweede laag: helden
  

De op één na buitenste laag van de ui bestaat uit helden. Helden zijn personen (dood of levend, echt of fictief) met eigenschappen die in een cultuur hoog in aanzien staan en daarom fungeren als gedragsmodellen. Het koninklijk huis, Vincent van Gogh en Johan Cruijff zijn enkele voorbeelden van helden uit de Nederlandse cultuur.

• De derde laag: rituelen

De laag die het dichtst om de kern heen ligt, bestaat uit rituelen. Dit zijn collectieve activiteiten die overbodig zijn om het gewenste doel te bereiken, maar die in sociaal opzicht wel belangrijk zijn. Voorbeelden van rituelen zijn: groeten, verjaardagen en huwelijksplechtigheden.

• De kern: waarden

De kern van de ui wordt gevormd door waarden. Deze geven aan welk gedrag als goed of slecht, als normaal of abnormaal, als rationeel of irrationeel wordt beschouwd. Dit zijn zowel geschreven als ongeschreven regels voor correct en gewenst gedrag. Is het de gewoonte om op tijd te komen op een afspraak of is het niet zo erg als je wat later komt? Is vijf minuten te laat dan nog acceptabel en een half uur niet? Dit zijn voorbeelden van normen. Het zijn opvattingen over hoe mensen zich in een situatie wel of niet dienen te gedragen. Waarden zijn opvattingen over wat wenselijk is, zoals respect voor ouderen, veiligheid in het verkeer en leefbaarheid. Al op jonge leeftijd - voordat je zeven bent - leer je ze al en ze beïnvloeden je hele verdere doen en laten. Juist omdat die waarden moeilijk waarneembaar zijn voor een buitenstaander leiden ze vaak tot miscommunicatie in interculturele contacten. En dit is nu precies waar het om gaat bij interculturele communicatie: bewustwording van de basiswaarden van je eigen cultuur en herkenning van de basiswaarden van andere culturen. Alleen op die manier kun je creatiever en effectiever communiceren met mensen uit andere culturen.

Wat houdt dit concreet in?

De eerste stap om inzicht te krijgen in de cultuur van je nieuwe thuisland, is om je voor vertrek zo goed mogelijk te informeren over de cultuur van het land waar je naartoe verhuisd. Spreek met anderen die de cultuur kennen, lees reisgidsen en bekijk documentaires, verdiep je in nationale helden, zoals schrijvers, sporters en kunstenaars. Laat je verrassen en kijk ernaar zoals een kind naar de wereld kijkt: nieuwsgierig, onbevangen en zonder te oordelen. In dit artikel ontkomen we er niet aan om stereotypen te schetsen, maar staar je er niet blind op. Hoe je daadwerkelijk het beste met iemand anders communiceert, ervaar je door met oprechte nieuwsgierigheid naar de ander te luisteren en vervolgens je gedrag hierop af te stemmen. 

Arm?
Enkele stamhoofden van de Griekwa, een stam die behoort tot de Zuid-Afrikaanse bosjesmannen, bezochten Amsterdam. Weer terug in Zuid-Afrika vertelden ze tegen de achterblijvers: "Arme mensen daar in Amsterdam, ze hadden niet eens land om geiten te houden."

Hoe komen verschillen in cultuur tot uiting?

Doordat communicatie en cultuur zo nauw samenhangen, ligt miscommunicatie op de loer. Om te weten waar het vaak misgaat, moet je eerst weten waarin culturen van elkaar kunnen verschillen. We hebben er een aantal voor je op een rijtje gezet. 

Directe of indirecte communicatie

Nederlanders zijn recht door zee en communiceren direct. Zonder veel taalkundig omhaal zeggen we tegen elkaar waar het op staat. Niet alleen privé, maar ook zakelijk. Nederland is een land met een zogeheten lagecontextcommunicatie. Gesproken woorden willen we letterlijk begrijpen. De landen in Latijns-Amerika en het Midden-Oosten zijn voorbeelden van landen met een hogecontextcommunicatie. Mensen halen niet alleen informatie uit wat er gezegd wordt, maar de context - gedrag, lichaamshouding, gelaatsuitdrukking, positie en leeftijd van de gesprekspartner - waarin dit gezegd wordt, is minstens zo belangrijk. Vertrouwen is daarbij een essentieel onderdeel van de (zakelijke) relatie. Dat het opbouwen van die relatie veel tijd kost, is vormt geen enkel probleem.

Tijd

Wanneer je in Nederland een afspraak maakt met een collega noteer je dit in je agenda en op de afgesproken datum verschijn je stipt op tijd, of zelfs iets eerder, op de afgesproken plek. Voor een Nederlander is dit heel gewoon, net als voor onder meer Noren, Duitsers en Japanners. Dit geldt niet voor mensen uit onder meer Zuid-Europa en Latijns-Amerika. Tijd is voor hen een rekbaar begrip en wanneer de afspraak vóór jou uitloopt, dan is dat maar zo. Ze hechten veel waarde aan een natuurlijk gespreksverloop en zullen een gesprek niet afkappen omdat de volgende afspraak op hen staat te wachten.

Linkerhand
In Arabische landen is het heel onbeleefd om met je linkerhand iets aan te reiken, want deze hand wordt als onrein beschouwd.

Persoonlijke ruimte

Behalve met tijd gaat ook elke cultuur anders om met persoonlijke ruimte. Wanneer je in Nederland met een collega praat, zal de afstand tussen jullie beiden ongeveer een halve armlengte zijn. Als je dezelfde afstand aanhoudt wanneer je in de VS of in Azië bent, zul je een agressieve indruk maken en zal je gesprekspartner een stapje terug doen. Daar is ruim een meter afstand de norm. Houd je een meter afstand van een Griek of een Indonesiër, dan zal hij jou bestempelen als een koud en koel persoon, want zij zijn juist gewend om dichtbij iemand te gaan staan, omdat anders het vertrouwelijke karakter van het gesprek verloren gaat.

Superieuren

Een ander belangrijk verschil is de wijze waarop er in een cultuur wordt omgegaan met superieuren: ouders, docenten, werkgevers, mensen ouder dan jezelf. In Nederland vinden we het bijvoorbeeld heel normaal dat je tijdens een vergadering onomfloerst tegen je baas zegt dat je het niet met hem eens bent. Ook in landen als Noorwegen, Zweden, Duitsland en Groot-Brittannië is dit heel gewoon. Hoe anders is dit in Azië, Latijns-Amerika en Oost-Europa. Het wil niet zeggen dat je daar niet tegen je baas in kunt gaan. Dit kan wel, maar vaak gebeurt dit op een voor onze maatstaven zeer indirecte manier.

Masculiniteit en feminiteit

Doe maar gewoon, dan doe  je al gek genoeg, is een bekende Nederlandse uitspraak. Het is een typisch voorbeeld van een feminiene maatschappij. In een feminiene cultuur scoren mannen en vrouwen vooral punten voor bescheidenheid, verantwoordelijkheidsgevoel, solidariteit en levenskwaliteit. Laten zien hoe rijk en machtig je bent, is in een dergelijke cultuur not done. In de Verenigde Staten en Japan wordt dit juist gewaardeerd. Het zijn voorbeelden van masculiene culturen. In een dergelijke cultuur worden mannen geacht dominant, competitief en assertief te zijn. Vrouwen horen een bescheiden en zorgzame rol op zich te nemen.

Goed gedaan!
Maak je in Brazilië het Nederlandse handgebaar voor pico bello - duim en wijsvinger in een rondje tegen elkaar -  dan vraag je of iemand met je naar bed wil.

Cultuurschok

Wonen in een ander land is in het begin vooral erg leuk en spannend en voelt aan als vakantie. Alles is nieuwe en anders en je valt van de ene verrassing in de andere . Maar vroeg of laat ebt het vakantiegevoel weg en maakt het plaats voor een gevoel van onbehagen. Deze gevoelens zijn heel normaal tijdens het aanpassingsproces waarin je zit en wordt ook wel de ‘cultuurschok’ genoemd. Iedereen die zich een tijd in het buitenland settelt krijgt er in meer of mindere mate mee te maken. Je bent je vertrouwde omgeving en contacten kwijt en je hebt je de nieuwe cultuur nog niet voldoende eigen gemaakt. Je voelt je in between cultures en wat je eerst zo interessant vond aan de nieuwe cultuur, kan je plots gaan irriteren. Als reactie hierop kun je erg terugverlangen naar het Nederland. Sta jezelf toe dat je deze negatieve gevoelens hebt. Ze zijn heel normaal en horen bij het wennen aan je nieuwe leven. Het is een fase en wanneer je goed voor jezelf blijft zorgen en leuke dingen onderneemt, merk je na een tijdje dat je meer en meer gewend raakt aan je nieuwe leefomgeving, de mensen beter begrijpt en je draai vindt.      

Aanbevolen boek

• Gansevoort, M. en I. Herbers, Hoe word ik een expat? Uitgeverij Lannoo.
  

Auteur: Marieke van Oosterhout