Iedereen die wel eens een examen heeft gemaakt, een sollicitatiegesprek heeft gehad of een presentatie of toespraak heeft moeten houden, weet hoeveel spanning dergelijke situaties met zich mee kunnen brengen. Het is heel normaal dat je bij lastige situaties een lichamelijke spanning voelt; het is een normale, gezonde reactie op een ‘bedreigende’ gebeurtenis. Het zorgt ervoor dat je geconcentreerd bent en alert handelt. Wanneer het ‘gevaar’ geweken is, nemen de gevoelens van stress vanzelf weer af.

Het wordt een probleem wanneer je een gebrek aan zelfvertrouwen hebt en je op zulke momenten zo gegrepen bent door de vrees om tekort te schieten dat je prestatie er ernstig onder lijdt en je niet meer prettig en ontspannen kunt leven. Is dat het geval, dan spreken we van faalangst.

Wat is faalangst?

Falen komt van het Latijnse woord fallere, wat letterlijk ‘doen vallen’ betekent. Faalangst is de spanning of de angst die je voelt wanneer je

1. een prestatie moet leveren en
2. beoordeeld wordt (of denkt dat je beoordeeld wordt)

Je bent bang dat wat je moet gaan doen, mislukt.

Een concreet voorbeeld: Ruben

Ruben is pas afgestudeerd en werkt sinds een aantal maanden bij een adviesbureau als consultant P&O. Zijn leidinggevende heeft Ruben gevraagd om een presentatie te geven voor een aantal collega's over ‘Het nieuwe werken’. Dat wilde Ruben wel; hij weet er behoorlijk veel van en begon met zelfvertrouwen aan de klus, want zijn scriptie ging over dit onderwerp. Dagelijks is hij met de presentatie bezig, niet alleen op kantoor, maar ook thuis. Hij heeft alle relevante informatie in zijn sheets verwerkt, maar hij blijft maar twijfelen of zijn verhaal wel volledig en duidelijk is. Stel dat hij zaken vergeet of dat er een vraag wordt gesteld die hij niet kan beantwoorden... Zulke negatieve gedachten blijven maar terugkomen en hij heeft er slapeloze nachten van. Zijn vriendin is er flink chagrijnig van, want hij heeft het thuis over niets anders meer. Ruben heeft de presentatie een aantal keren met haar geoefend en hoewel dat heel goed ging, blijft hij aan zichzelf twijfelen.

De dag van de presentatie. Als Ruben de vergaderkamer binnenkomt waar hij de presentatie zal houden, krijgt hij een knoop in zijn maag. “Dit lukt me niet”, zegt hij tegen zichzelf. Hij legt zijn spullen klaar en wacht tot al zijn collega’s een plaatsje hebben gevonden. Als iedereen zit, slaat bij Ruben de vrees om te mislukken toe. Stamelend en met het zweet op zijn voorhoofd heet hij iedereen welkom. Hij probeert rustig te ademen en de eerste sheet te openen, maar door de zenuwen drukt hij op de verkeerde knoppen en loopt het programma vast. Resultaat: nog meer stress. Het wordt Ruben zwart voor de ogen en hij ziet nog maar één uitweg: de presentatie afbreken en een nieuwe datum prikken.

Welke soorten faalangst zijn er?

Er zijn drie soorten angst om te falen:

1. Cognitieve faalangst
   Cognitieve faalangst heeft te maken met kennis, zowel met het opnemen als het toepassen ervan. Mensen met cognitieve faalangst hebben bijvoorbeeld voor een examen de vrees om fouten te maken, terwijl ze wel goed zijn voorbereid.
2. Sociale faalangst
   Sociale faalangst heeft te maken met het contact met andere mensen. Iemand met sociale faalangst vindt het bijvoorbeeld moeilijk om in een bepaalde situatie te spreken voor een groep, bijvoorbeeld tijdens een vergadering, maar ook op een verjaardag of zakenborrel.
3. Motorische faalangst
   Motorische faalangst heeft te maken met de angst om het lichaam te gebruiken. Deze angst kan bijvoorbeeld optreden bij een rijexamen. Op zulke momenten voelt iemand met motorische faalangst zich als ‘verlamd’.

Cognitieve, motorische en sociale faalangst kunnen los, maar ook in combinatie met elkaar voorkomen. Wanneer tijdens een vergadering aan een faalangstig iemand onverwacht een vraag wordt gesteld, kan hij geblokkeerd raken door alle ogen die opeens op hem zijn gericht. Het feit dat hij niet meteen een antwoord paraat heeft, vormt het cognitieve aspect, de rol van het ‘publiek’ (de collega’s) het sociale aspect.

Faalangst of angst?
Sommige mensen voelen zich (bijna) altijd angstig en onzeker. In zulke gevallen spreek je niet van faalangst, maar van een angststoornis. Er is pas sprake van faalangst als de angst is gekoppeld aan een bepaalde opdracht en de uitvoering beoordeeld wordt, zoals bij een examen.

Hoe ontstaat faalangst?

Faalangst kan verschillende oorzaken hebben:

• Het komt vaak voort uit negatieve ervaringen in de opvoeding of schoolloopbaan, al dan niet veroorzaakt door leerproblemen, zoals dyslexie of ADHD.
• Angst om te falen kan ook ontstaan door kopieergedrag; als een van je ouders last heeft van faalangst, kun je als kind dit gedrag overnemen.
• Ook je werkomgeving kan van grote invloed zijn. Wanneer op je werk presteren de hoogste prioriteit heeft en alleen de successen in de schijnwerpers staan, dan kunnen de hoge verwachtingen als een loden last op je schouders drukken. Het gaat dan niet meer om je inzet en mogelijkheden, maar uitsluitend om de geleverde prestaties. Hierdoor kun je erg bang zijn om te mislukken of teleur te stellen.

Het is belangrijk om eerst de oorzaken van faalangst te ontdekken, voordat je gaat proberen het aan te pakken.

Wat gebeurt er in je lichaam bij faalangst?

Angst op zich is een gezond overlevingsmechanisme. Zonder dat zou je roekeloos zijn en te grote risico’s nemen; je zou niet oud worden. Angst maakt je klaar voor actie. De natuur heeft het zo geregeld dat in zo’n geval al je energie naar je handen en voeten gaat zodat je kunt vechten of vluchten. Hierdoor zijn andere lichaamsdelen minder effectief waardoor je bijvoorbeeld niet meer in staat bent om helder te denken. Je hersenen krijgen namelijk minder zuurstof. Sommige mensen slaan op zo’n moment dan ook dicht, wat de angstgevoelens alleen maar aanwakkert

Passieve en actieve faalangst

Iemand die last heeft van faalangst en voor een naderende beoordelingssituatie staat, is geneigd of te vluchten – hij stelt zijn werk steeds uit – of te vechten; hij stort zich volledig op zijn werk. Vroeger sprak men van positieve faalangst als het uiteindelijke resultaat ondanks de spanning en angst toch positief was. Tegenwoordig wordt die term eigenlijk niet meer gebruikt, omdat deskundigen van mening zijn dat faalangst nooit positief is, en wordt er onderscheid gemaakt tussen actieve en passieve faalangst.

Passieve faalangst

Heb je de neiging om te vluchten – je stelt je werkt dus regelmatig uit – dan zet je jezelf maar half in voor een taak, zodat je een goede reden hebt als je prestatie op een mislukking uitloopt. Of wellicht verzin je regelmatig een smoes om onder een opdracht uit te komen. Maar door uitwegen te zoeken, mis je echter mogelijkheden om je talenten te ontwikkelen, verlies je het plezier in je werk en je krijgt niet de gelegenheid om te leren met onzekerheden om te gaan.

Actieve faalangst

Heb je de neiging om te vechten, dan bijt je jezelf vast in je werk. Op die manier probeer je de kans op mislukkingen zo klein mogelijk te maken. Dit kan echter leiden tot een krampachtige houding. Bovendien kun je jezelf op den duur uitputten, want vechten kost veel energie.

Waaraan kun je faalangst herkennen?

Verlegenheid en teruggetrokken gedrag zijn uitingen van angst om te falen. Maar er zijn ook faalangstige mensen die juist agressief worden of de clown gaan uithangen als het voor hen spannend wordt. In zulke gevallen is het moeilijker om faalangst te herkennen en daarop in te spelen. Vaak stoten ze met hun gedrag juist anderen af.

Naast het gedrag zijn er nog andere signalen: faalangstige mensen hebben vaak een negatief zelfbeeld. Als ze iets goed hebben gedaan, zeggen ze dat ze geluk hebben gehad of dat het allemaal niet zo moeilijk was. Ook kunnen ze niet met complimenten omgaan: ze nemen ze niet ter harte, zelfs niet na enig aandringen. Verder zijn er lichamelijk reacties waaraan je faalangst kunt herkennen, bijvoorbeeld:

• prikkelbaarheid
• rood worden
• (veel) zweten
• vaak naar het toilet moeten
• hoofdpijn en duizeligheid
• nek- schouder- en rugpijn
• vermoeidheid- en slaapklachten
• versnelde hartslag
• versnelde ademhaling

Wat kun je zelf aan je faalangst doen?

De eerste stap is dat je toegeeft en accepteert dat je last hebt van faalangst. Zie faalangst niet als een probleem dat je uit je leven moet bannen, maar als iets waarmee je moet leren omgaan. Dat neemt veel druk weg. Om faalangst te hanteren, kun je een aantal dingen doen, zowel op zowel het fysieke als geestelijke vlak:

• Train affirmaties die je meer zelfvertrouwen geven: oprecht gemeende positieve gedachten of bekrachtigende beweringen over jezelf. Voorbeelden:
• Ik kan deze uitdaging aan.
• Ik heb alle kwaliteiten om dit tot een succes te brengen.
• Ik heb vertrouwen dat het goed komt
• Ik mag van mezelf fouten maken en ervan leren
• Ik voel me rustig en zelfverzekerd
• Ga sporten. Sporten is een goede manier om de adrenaline kwijt te raken en je hoofd leeg te maken.
• Verdiep je in ontspanningstechnieken. Ontspanningstechnieken en meditatie kunnen je helpen om fysiek tot rust te komen.
• Verdiep je in het onderwerp. Zoek in de boekhandel of de bibliotheek naar zelfhulpboeken die je helpen om je angst te overwinnen.
• Neem je gedachten onder de loep. Wanneer je spanning ervaart bij een bepaalde gebeurtenis, komt dit nooit door de gebeurtenis zelf, maar door de negatieve gedachten die je daarbij hebt. Door na te gaan welke gedachtespiraal zich bij je ontvouwt en waarom, kun je langzaam maar zeker controle krijgen over je faalangst.
• Leer relativeren. Stel jezelf de vragen: Wat is het ergste dat me kan gebeuren? Wat kan het ongewenste resultaat teweegbrengen? Probeer dit te accepteren. Belangrijk is dat je blijft relativeren en niet met je gedachten in een ‘koker’ terecht komt.
• Zoek professionele hulp. Schroom niet om een faalangstreductiebegeleider, counselor, psycholoog of therapeut in de arm te nemen. Deze kan je coachen en stimuleren, zodat je opnieuw leert vertrouwen te krijgen in je eigen kunnen.
• Doe dingen waar je goed in bent. Dat vergroot je zelfvertrouwen.

Hoe kun je een faalangstige collega helpen?

Stel, je hebt een faalangstige collega. Je wilt hem of haar graag helpen, wat kun je dan doen? Misschien is het beter om eerst te beginnen met wat je beter kunt laten. Want hoe goedbedoeld ook, sommige uitspraken hebben een averechts effect:

• ‘Maak je niet druk’. Zeg niet tegen een persoon met faalangst dat hij niets heeft om zich zorgen om te maken en dat het onzin is dat hij of zij zich zorgen maakt. De ander voelt zich op zo’n moment dan eenvoudigweg niet gehoord.
• ‘Ik zou het zus en zo doen’. Goedbedoelde tips geven is evenmin een goed idee. Daarmee zeg je eigenlijk dat je hebt beter weet.

Wat kun je dan wel zeggen? Zeg liever dat het je opvalt dat de ander zich onzeker voelt en vraag vervolgens of je hem of haar kunt helpen. Vergeet vooral die laatste vraag niet te stellen; vaak wordt deze overgeslagen, maar het is juiste de allerbelangrijkste.

Stel je collega vragen om zijn negatieve gedachten te ontdekken en deze uit te dagen. Vragen die je bijvoorbeeld kunt stellen om hulp te bieden zijn:

• Wat denk je dat er mis kan gaan?
• Hoe weet je dat dat echt waar is?
• Is er ook een ander perspectief mogelijk?
• Wat is het effect van die gedachten?
  

Aanbevolen websites

• Faalangst: kom er nu direct van af - door psycholoog Robert Haringsma.
  
• Hoe kom ik van faalangst af - door Erik Weijers op Hoedoe.nl.
  
• Online cursus Angst overwinnen - door Cindy Kamstra op Leren.nl.
• De Rationele Effectiviteits Training (RET) is een methode om ongewenst gedrag of emoties van jezelf om te buigen naar meer effectief gedrag of effectievere emoties. Op leren.nl vind je een cursus RET waarin je leert elke spannende situatie te lijf te gaan.

Aanbevolen boeken

• Overwin je faalangst. Tanja van Essen en Henri C. Schouwenburg. Uitgeverij Lannoo nv.
• De kunst van het falen, hoe je door effectief leren succesvol kunt presteren. Arjan van Dam. AMBO.
• Faalangst. Pieter Langedijk. Uitgeverij Ankh-Hermes bv..

Auteur: Marieke van Oosterhout, met bijdragen van René Pijlman