Reflecteren en zelfreflectie
Reflecteren betekent terugblikken op je eigen gedrag en ervaringen, daarover diepgaand nadenken om zo tot nieuw zelfinzicht te komen en nieuwe keuzes te maken.
Wat houdt reflecteren in?
Reflecteren betekent dat je jezelf een spiegel voorhoudt om zo te overdenken hoe je bijvoorbeeld werkt, welke keuzes je daarbinnen maakt, welke vaardigheden je inzet en hoe dat voelt.
Er zijn 3 vormen van reflectie:
- Reflecteren op persoonlijk functioneren. Daarbij sta je vooral stil bij wie jij bent, wat je motivatie en je doelen zijn in het leven. Deze vorm van reflectie kan je helpen bij je persoonlijkheidsontwikkeling.
- Reflecteren op beroepsmatig handelen. Deze vorm van reflecteren richt zich vooral op je professionele competenties en het methodisch handelen. Je kunt zo onderzoeken wat het effect is van de methoden die jij inzet.
- Reflecteren op persoonlijk beroepsmatig handelen in de maatschappelijke context. Bij deze vorm van reflecteren kijk je ook naar de context van jouw functioneren en handelen. Hierbij vraag je je af wat het effect is op de omgeving, de maatschappij en in hoeverre jij hier verantwoordelijk voor bent.
Deze drie vormen van reflectie zijn niet altijd zo duidelijk van elkaar te onderscheiden; de ene hangt nauw samen met de andere. Het draait bij reflectie in ieder geval altijd om jouw eigen rol en bijdrage in bepaalde situaties.
Jijzelf als middelpunt van je reflecties
Bij reflecteren onderzoek je je manier van handelen, maar ook hoe je reageert op een bepaalde situatie en hoe dat voelt. Dat laatste, je gevoel, is een thema waarbij je uitgebreid stil moet staan in je manier van reflecteren. Vaak reageren we uit een eerste impuls op een situatie. Dat betekent dat je niet eerst nadenkt voor je iets doet, maar handelt op basis van je eigen emoties. Ook kan het zijn dat je werkt vanuit vooringenomen standpunten of overtuigingen zonder dat je dit zelf in de gaten hebt. Je gaat er bijvoorbeeld vanuit dat een collega met wie je samenwerkt iets niet kan, en zonder er echt over na te denken heb je zijn taken daarom overgenomen.
Door te reflecteren:
- Vergroot je je zelfkennis en zelfbewustzijn.
- Word je je bewust van de emoties die in bepaalde situaties bij jou een rol spelen.
- Krijg je nieuwe inzichten in hoe je daarnaar handelt.
- Word je je beter bewust van de impact die je hebt op anderen.
Reflecteren is een vorm van introspectie: naar binnen kijken en je eigen gedachten en gevoelens onderzoeken. Bij zelfreflectie dient je innerlijke weerspiegeling als een spiegel, waarin je jouw ware zelf kunt aanschouwen en analyseren.
Reflecteren is een manier van leren
Leren kan op veel verschillende manieren. Veel mensen associëren leren met studeren uit boeken. Dit is kennisleren. Maar er zijn nog meer vormen van leren:
- Bij kennisleren gaat het dus om kennis verwerven: het opnemen van informatie en het leggen van verbanden.
- Vaardigheidsleren gaat om het verbeteren van acties.
- Houdingsleren gaat om het inzicht in eigen gedrag. Normen en waarden worden ontwikkeld, de omgang met anderen wordt onderzocht.
Reflectief leren is een vorm van houdingsleren; het is een manier om over jezelf te leren. Door te reflecteren weet je wie je bent, wat je motiveert, wat je gemakkelijk afgaat en waar nog uitdagingen voor jou liggen. Reflecteren versterkt je zelfbeeld en is een pijler van persoonlijke groei.
Reflecteren in het onderwijs
Reflecteren is niet alleen belangrijk voor de leraar, maar ook voor de leerlingen. De leraar leert zijn leerlingen om te reflecteren, zodat zij meer grip krijgen op het leerproces en zelfstandiger kunnen leren.
Reflectief vermogen is een belangrijke competentie in de meeste hbo-opleidingen en staat op menige lijst met algemene competenties. Er wordt van studenten in het (beroeps)onderwijs verwacht dat ze kunnen reflecteren en reflectieverslagen schrijven voor hun portfolio of de eigen reflecties delen in een reflectiegesprek. In de hbo-opleidingen SPH en MWD is reflecterend vermogen een kerncompetentie. Vanuit de opleiding worden reflectieopdrachten verstrekt en reflectiegroepen gevormd.
Voorbeeld van een reflectieverslag
“Ik heb gemerkt dat ik moeite heb met zelfreflectie omdat ik vaak vastzit in mijn eigen perspectief. Tijdens groepsprojecten merk ik dat ik niet altijd opensta voor feedback of andere zienswijzen. Ik wil leren om kritischer naar mijn eigen communicatie te kijken en meer open te staan voor de inzichten van anderen. Een specifiek voorbeeld is dat ik in ons groepsoverleg aarzelde om de suggesties van Marijke te accepteren, wat leidde tot de nodige discussie en irritaties bij anderen. Ik realiseer me nu dat het waarderen van verschillende perspectieven essentieel is voor een goede samenwerking in de groep.”
Reflecteren op de werkvloer
Reflectievermogen wordt gezien als een belangrijke soft skill voor een ambitieuze professional, omdat het een onmisbare basis is voor je persoonlijke en professionele ontwikkeling.
Hoe moet je reflecteren?
Niet iedereen kan van nature gemakkelijk reflecteren. Sommige mensen geven bijvoorbeeld de voorkeur aan het kennisleren. Zij vinden het leuker om met theorieën bezig te zijn dan met hun eigen houding. Welke manier van leren jij vooral zult gebruiken is afhankelijk van je eigen leerstijl.
Door een leerstijlentest te doen kun je achterhalen welke leerstijl bij jou hoort. Zo weet je of je een doener, bezinner, denker of beslisser bent.
De bezinner is iemand die graag gebruikmaakt van reflectie. Hanteer je meestal een andere leerstijl, dan zul je minder snel reflecteren. Het is in zo'n geval belangrijk om er heel bewust mee bezig te zijn. Dit kan door er een vast moment voor in je agenda te prikken of het reflecteren systematisch en methodisch aan te pakken. In veel hbo-opleidingen wordt daarom gewerkt met het STARR-model. Dit reflectiemodel staat voor:
- Situatie
- Taak
- Actie
- Resultaat
- Reflectie
De STARR-methode werkt als volgt:
Beschrijf een concrete situatie en jouw taak of rol daarin. Dan beschrijf je welke acties je hebt ondernomen en wat hiervan het resultaat was. Tot slot doe je de werkelijke reflectie. Het is hierbij wel belangrijk eerst onderzoek te doen, dat wil zeggen jezelf vragen te stellen, voordat je conclusies trekt voor een volgende, vergelijkbare situatie.
Bij sollicitatiegesprekken en ook bij het schrijven van sollicitatiebrieven wordt het STARR-model veel gebruikt. De nadruk op de laatste R van reflectie komt daarbij soms te vervallen, en dan wordt er wel gesproken van de STAR-methode.
Het is belangrijk om open vragen te stellen, want open reflectievragen geven ruimte voor onderzoek en zetten aan tot overdenken. Het zijn geen vragen die je alleen maar met ja of nee kunt beantwoorden. Open vragen beginnen meestal met:
- Wat
- Waar
- Wanneer
- Waarom
- Hoe
Wat is het verschil tussen reflecteren en evalueren?
Het gaat er bij reflecteren om steeds terug te kijken op, en jezelf vragen te stellen over hoe jij aan het werk bent en wat daar de achtergronden van zijn. Het is een vorm van bewustwording: je krijgt een beter beeld van jezelf en je wordt je beter bewust van je eigen gedragingen, gedachten en gevoelens.
Het gaat er dan niet zozeer om of je het werk goed of juist niet goed hebt gedaan. Dat is nabeschouwen en evalueren. Het is juist belangrijk om zelfevaluatie - het beoordelen van je eigen handelen - uit te stellen. Dit geeft ruimte voor zelfonderzoek, waardoor je meer leert over je eigen gedrag.
Bij evalueren gaat het ook veel meer om het beoordelen van je voorgenomen werkplan. Iemand die evalueert vergelijkt de verwachting die hij van te voren had met de feitelijke gang van zaken. Na reflectie kan evaluatie plaatsvinden. Dan kun je conclusies trekken en doelen stellen voor een volgende keer.
Bij evalueren:
- Beoordeel je de resultaten van je acties.
- Kijk je welke eventuele storende factoren een rol hebben gespeeld.
- Trek je conclusies voor de werkwijze in soortgelijke situaties.
Bij reflecteren:
- Omschrijf je de situatie en omgeving.
- Onderzoek je je gedrag.
- Stel je vragen over je eigen vaardigheden.
- Achterhaal je je motivatie of overtuigingen.
- Sta je stil bij je identiteit.
- Is er oog voor je dieperliggende drijfveren.
Reflecteren helpt je groeien en jezelf te ontwikkelen vanuit opgedane ervaringen.
Wat is zelfreflectie?
Zelfreflectie is een speciale vorm van reflecteren. Het verschil is dat je zelfreflectie zelfstandig toepast, dat wil zeggen dat je dit op eigen initiatief en alleen doet. Je vergaart op die manier de nodige zelfkennis. Zelfreflecterend vermogen vraagt daarom wel wat zelfdiscipline. Er is niemand die zegt dat je het moet doen, er is ook niemand die zegt dat je er bijvoorbeeld nog even mee door moet gaan. Toch heeft zelfreflectie ook veel voordelen: je kunt het op ieder moment gebruiken en het zorgt ervoor dat je bewust bezig bent met je eigen ontwikkeling. Zelfreflectie kun je even tussendoor doen, of als je op de fiets naar huis rijdt vanuit je werk.
Zelfreflectie is ook mogelijk in de vorm van een reflectielogboek. Je schrijft je reflectie op papier. Dit vertraagt het denkproces, en geeft je tijd om rustig terug te blikken. Binnen hbo-opleidingen wordt vaak ook om een schriftelijke zelfreflectie gevraagd in de vorm van reflectieverslagen.
Tips voor het reflecteren
Je kunt op iedere situatie reflecteren en op elk probleem dat je bezighoudt. Daar kun je veel van leren, maar de valkuil is dat je hierdoor door de bomen het bos niet meer ziet en eindeloos blijft terugkijken. Een ander gevaar is dat je misschien het gevoel dat je eigenlijk wel lekker bezig bent – het werk gaat goed, er is geen kritiek van collega’s of je leidinggevende – en dus zie je geen reden om te reflecteren. Toch kan het dan ook heel leerzaam zijn om stil te staan bij jezelf en je manier van handelen.
De volgende tips kunnen je helpen bij het reflecteren:
- Kies een concrete situatie en kijk terug op dat specifieke moment en jouw manier van handelen.
- Reflecteer regelmatig en 'rooster' tenminste één keer per week een reflectiemoment in liefst op een vast moment.
- Stel jezelf open reflectievragen.
- Wees geduldig. Neem de tijd die nodig is om een reflectievraag grondig te overdenken. Geduld geeft je de kans om verschillende invalshoeken te overwegen. Soms heb je meerdere reflectiesessies nodig om gestaag tot nieuwe inzichten te komen.
- Stel zelfkritiek en oordelen over jezelf uit, kijk eerst wat er gebeurde voor dat je hier een waarde aan geeft.
- Reflecteer op een methodische manier, bijvoorbeeld door een lijstje vragen te doorlopen of het reflectiemodel te gebruiken.
- Reflecteer niet alleen op probleemsituaties maar ook op positieve ervaringen, zoals successen die je behaald hebt.
- Aandacht voor feedback van anderen levert je nieuwe inzichten op door vanuit andere gezichtspunten te reflecteren.
Voorbeelden van veelgestelde reflectievragen
Voorbeelden van veelgestelde vragen bij het reflecteren:
- Waarom reageerde ik op een bepaalde manier op ...?
- Welke problemen heb ik de afgelopen periode ondervonden?
- Hoe heb ik dat gedaan? Hoe kan het beter?
- Waardoor werd ik afgeleid van mijn doel?
- Waarom had die persoon zoveel invloed op mij?
Voorbeelden van uitdagende reflectievragen voor diepgaande zelfreflectie
Enkele voorbeelden van zeer wezenlijke reflectievragen, die je kunnen helpen om jezelf te verbeteren en ontplooien:
- Wat zijn mijn diepste waarden en hoe leef ik deze dagelijks na?
- Welke angsten houden me tegen om mijn doelen te bereiken en hoe kan ik deze overwinnen?
- Hoe reageer ik op kritiek en wat zegt dit over mijn zelfbeeld?
- Welke patronen zie ik in mijn werkrelaties en wat kan ik hiervan leren?
- Wat zijn de grootste mislukkingen in mijn loopbaan en wat heb ik hiervan geleerd?
- Hoe ga ik om met stress en wat kan ik doen om mijn veerkracht te vergroten?
- Wat zijn mijn belangrijkste prioriteiten in het leven en hoe besteed ik mijn tijd hieraan?
- Hoe beïnvloeden mijn overtuigingen mijn beslissingen en gedrag?
- Wat betekent succes voor mij en hoe meet ik dit?
- Hoe kan ik meer aanwezig en mindful zijn in mijn dagelijks leven?
Wat levert reflecteren op?
Het resultaat van reflecteren kan zijn:
- Nieuwe zelfkennis en zelfinzicht in belangrijke kenmerken van je eigen kwaliteiten en gedrag, zoals:
- je kernkwaliteiten, valkuilen, allergieën en leerdoelen
- je sterke en zwakke punten
- je persoonlijke waarden
- Ontwikkelpunten of verbeterpunten voor je persoonlijke ontwikkeling: reflecteren is de motor van zelfontwikkeling.
- Onvervulde behoeften.
- Nieuwe persoonlijke doelstellingen voor je carrière of leerproces.
- Herbezinning op een bepaalde ingeslagen weg.
Door na afloop te reflecteren op een sollicitatiegesprek kun je:
- steeds bekwamer worden in het solliciteren en je loopbaan verder ontwikkelen;
- achterhalen of je je droombaan hebt gevonden.
Hoe toon je bij een sollicitatie aan dat je kunt reflecteren?
Stel je solliciteert op een functie als maatschappelijk werker. Kunnen reflecteren op je eigen gedrag is een van de vereisten in de functie. Je staat er even bij stil wat dat betekent. Om mensen met emotionele problemen goed te kunnen adviseren moet je je bewust zijn van je eigen emoties.
Je bent lid van een intervisiegroep van maatschappelijk werkers. Hierin bespreek je met collega´s uit andere organisaties iedere maand een lastige casus uit de praktijk. Ieder jaar stel je voor jezelf een ontwikkelingsplan op, deze bespreek je in de groep.
Dat zet je in je sollicitatiebrief. Je vindt het zelf belangrijk dat je lastige situaties op een prettige en constructieve manier kunt bespreken met je toekomstige collega´s. Je besluit hier zelf naar te vragen in een sollicitatiegesprek, als je daarvoor wordt uitgenodigd ten minste.
Andere voorbeelden
Trainer bedrijfsopleidingen: In mijn vak moet ik me blijven ontwikkelen. Anders kan ik anderen niet inspireren dat ook te doen. Regelmatig kijk ik naar mijn sterke en zwakke punten in een persoonlijke swot-analyse en stel nieuwe leerdoelen vast.
Adviseur: Omdat ik als extern adviseur altijd de rol heb van iemand die het beter weet, is het juist van belang regelmatig te reflecteren op wat ik doe en hoe ik het doe. Ik krijg ook feedback van klanten, maar zij zien natuurlijk alleen de buitenkant van mij. Aan de binnenkant voel je vaak hoe het echt zit en waar ik me verder in moet ontwikkelen om mijn klanten van een goed advies te kunnen voorzien.
Leraar basisonderwijs: Kinderen reageren sterk op mijn gedrag. Mijn klas houdt me in die zin altijd een spiegel voor. Als de sfeer in de groep slechter wordt, moet ík iets mijn gedrag veranderen. Daarvoor moet ik goed bij mezelf te rade gaan.
Voorbeelden van competentiegerichte vragen over reflectie tijdens het sollicitatiegesprek:
- Wat zijn de punten waarop je jezelf het komend jaar wilt verbeteren? Hoe ben je tot die conclusie gekomen?
- Beschrijf een situatie in je werk die je emotioneel raakte. Hoe kwam dat? Was je reactie gepast? Zo nee, wat zou je de volgende keer anders doen?
- Wat denk je als je terugkijkt op je vorige carrièrestap, toen je naar je huidige werkgever ging? Geef in je antwoord aan wat je over jezelf geleerd hebt en laat je niet verleiden iets negatiefs te zeggen over je huidige werkgever.
- Zou je jezelf beschouwen als zelfstandig? Een gesloten vraag, die je niet slechts met 'ja' of 'nee' moet beantwoorden. Ga er dieper op in, alsof de interviewer de vraag heeft gesteld: in welke opzichten kun je zelfstandig werken?
- Wat was jouw rol in dat proces (bijvoorbeeld een verandering in de organisatie)? Hoe heb je daar een bijdrage aan geleverd?
- Wat is voor jou de betekenis van reflecteren?
- Hoe zou je je professionele ontwikkeling van de laatste jaren beschrijven?
Aanbevolen websites
- Zelfreflectie: reflecteren op gedrag van jezelf en anderen - Een artikel over zelfreflectie als professionele vaardigheid, door Jan Stevens op De Steven.
- Waarom het zo moeilijk is om écht goed te reflecteren - door Elke Wiss op De Denksmederij.
- Hoe doe ik aan zelfreflectie - een praktisch stappenplan van Adine Faber-Versluis op Hoedoe.
- Ook als freelancer is het belangrijk te reflecteren op de ontwikkeling van je persoonlijkheid. Een artikel van Lida Nijgh op Lancelots.
Auteur: Lida Nijgh