Roos van Leary

Beïnvloeden, wie wil dat nou niet? Zorgen dat je gehoord wordt, dat je je zin door kunt drijven, dat je baas luistert naar jouw advies en er ook nog wat mee doet. Dat je partner eens wat vaker doet wat jij wilt. Best lekker! Héél lekker!

De Roos van Leary is een model dat laat zien hoe de wisselwerking tussen mensen verloopt en hoe zij elkaar beïnvloeden. En... waarom de interactie heel vaak niet werkt! En tot slot kun je ook nog leren wat je dán moet doen, zodat je de kans vergroot dat het wél weer werkt.

De grondlegger: Timothy Leary

Timothy Leary was een Amerikaanse psycholoog en docent aan Berkeley en Harvard, tijdens de roerige jaren ’60. Er werd volop geëxperimenteerd met drugs. Zo ook Leary, die privé kennismaakte met het gebruik van hallicunogene paddestoelen, oftewel “paddo’s”. Hij was onder de indruk van de effecten en legde het verband met zijn vak. Zouden mensen met psychische of gedragsproblemen ook niet veel baat kunnen hebben bij dit soort middelen?

Samen met zijn assistent startte hij het “Harvard Psilocybin Project”, waarin ze de effecten van de drugs psilocybine en later LSD onderzochten. Er werd heel wat gebruikt en geëxperimenteerd... Of hijzelf onder invloed was toen hij de Roos van Leary bedacht is niet bekend. Wel staat vast dat het 50 jaar na dato nog steeds een briljant, simpel en werkend model is bij het kijken naar actie-reactie (interactie) tussen mensen.

De basis: het assenstelsel

Wij als mensen hebben in relaties met andere mensen 2 basisbehoeften:

  • We willen invloed hebben op anderen en hun omgeving
  • We willen geaccepteerd worden.

Als het goed is, herken je deze behoeften ook bij jezelf. Je wilt graag dat andere mensen luisteren naar wat jij te zeggen hebt en dat ze er ook wat mee doen: je wilt effect hebben. En daarnaast wil je er ook bij horen, het gevoel hebben dat je er mag zijn. Vanuit deze 2 basisbehoeften is het assenstelsel van de Roos van Leary opgebouwd, bestaande uit twee assen die samen een kruis vormen:

Roos van Leary: boven/onder en tegen/samen

De verticale as – die van boven en onder – geeft de mate van invloed (of: de mate van dominantie) aan. Boven heb je heel veel invloed, onder niet tot nauwelijks. De horizontale as – die van tegen en samen - geeft de mate van acceptatie aan: als je aan de samenkant zit, is er veel acceptatie. Als gedrag links aan de tegenkant zit, is er weinig acceptatie.

Zo krijg je 4 soorten gedragingen:

  • Bovengedrag: dominant gedrag, gericht op veel invloed uitoefenen
  • Ondergedrag: onderdanig gedrag, niet of nauwelijks gericht op invloed uitoefenen
  • Samengedrag: gericht op acceptatie
  • Tegengedrag: gericht op andere belangen dan acceptatie (meestal resultaat)

De Stad van Axen is een soortgelijk model, alleen zijn er in dat model 6 soorten gedragingen (“axen”). Als je gedrag met met name kinderen wilt bespreken, is het de moeite waard de Stad van Axen er eens bij te pakken. Daarin wordt gedrag vertaald in dieren (bv. De leeuw, de schildpad etc.), wat het (voor kinderen) wat beeldender maakt.

Actie-reactie. De spelregels.

Gedrag roept gedrag op. Het staat nooit helemaal los van elkaar. Jij wordt boos omdat een ander stom doet, je huilt als een ander je pijn doet, je helpt als iemand om hulp vraagt. Enzovoort. Dat is actie-reactie. En hoewel dat automatisch lijkt te gebeuren, liggen er toch spelregels aan ten grondslag. Spelregels die wij onbewust volgen. En die spelregels van de natuurlijke interactie zijn als volgt:

  1. Bovengedrag roept ondergedrag op
  2. Omgekeerd roept ondergedrag bovengedrag op
  3. Samengedrag roept samengedrag op
  4. Tegengedrag roept tegengedrag op

En als je dat bij elkaar voegt, krijg je de volgende spelregels voor reactie op gedrag:

  • Boven-samengedrag roept onder-samengedrag op. In simpeler taal: leidend gedrag roept volgend gedrag op.
  • Dit geldt andersom ook: onder-samengedrag roept boven-samengedrag op. Volgend gedrag nodigt uit om leidend gedrag te gaan vertonen.
  • Boven-tegengedrag roept onder-tegengedrag op. In gewone mensentaal: aanvallend gedrag roept verdedigend gedrag op.
  • En ook hier geldt weer het omgekeerde: onder-tegengedrag roept boven-tegengedrag op. Verdedigend gedrag vraagt om een aanvallende reactie.

In het schema van de Roos van Leary ziet dat er zo uit:

Roos van Leary: aanvallend, leidend, volgend en verdedigend verdrag

We hebben het over gedrag: dat wat mensen doen. Dat is dus niet wat mensen zijn, dat is een belangrijk onderscheid. Ook al zijn er mensen die veel van een bepaald soort gedrag vertonen, dan zíjn ze nog steeds niet dat gedrag. Je bént niet stom, je kunt wel stomme dingen doen.

En dat is mooi, want je identiteit, dat wat je in de basis bent, dat kun je eigenlijk niet veranderen. Je gedrag, dat wat je doet, kun je wél veranderen. Niet gemakkelijk overigens, maar ja, wie zegt dat het leven gemakkelijk is...?

Laten we eens kijken of we die actie-reactie-patronen uit onderstaande voorbeelden kunnen halen. Lees ze rustig door, en bekijk om welke spelregel het gaat...

Bijvoorbeeld

  1. Je zit rustig te werken; je collega zit bij jou in het kantoor. In een keer zegt hij/zij: “We hebben geen plakband meer. Heb je geen nieuwe besteld!?”
    Jij reageert geprikkeld: “Nou moe, ik kan niet aan alles denken! Doe het anders zelf!” en blijft mokkend zitten.
  2. Je werkt samen met een collega aan een project. Hij zit met zijn handen in het haar en roept: “Ik ga dit echt nooit afkrijgen! Help!”.
    Jij loopt direct naar hem toe en zegt:”Kom op joh, je kunt het wel! Waar zit het probleem?”
  3. Je collegaatje zit te zuchten en te steunen: “Ik heb nergens zin in. Wat een rotweer. En het is nog maandag ook. En dan ook nog zo’n rotklus...”. En zo verder.
    Jij raakt geïrriteerd en zegt op een gegeven moment: “Hee, als je niks leuks te zeggen hebt, dan ga je maar ergens anders zitten zeuren. Ik heb er knalgenoeg van!”
  4. Een collega belt je op en stelt voor: “Ga je mee, we gaan lekker samen lunchen!”.
    Jij reageert enthousiast: “Ja hartstikke leuk, geef me een half uurtje en dan ben ik zover”.

Simpele voorbeelden die duidelijk maken hoe het werkt. Zie jij de spelregels terug in deze voorbeelden?

Dit is de oplossing:

Voorbeeld 1: Aanval → Verdediging

Voorbeeld 2: Volgend → Leidend

Voorbeeld 3: Verdedigend → Aanvallend

Voorbeeld 4: Leidend → Volgend

Uit deze voorbeelden blijkt al, dat we in het dagelijks leven veelal automatisch reageren volgens het principe van de Roos van Leary. We hoeven er niet bij na te denken en er ook niets aan te doen. Alleen... soms zit je in een patroon waar je niet tevreden over bent. Wat doe je dan?

Hoe kun je het gedrag van de ander beïnvloeden met het model van Leary?

‘So far so good’. Je zou kunnen denken, dat als het allemaal automatisch gaat, je er toch niets aan kunt veranderen. Dat is gelukkig niet het geval!
Want jij bent tenslotte een actieve deelnemer in dit communicatiespel, niet een willoos slachtoffer!

Neem nou het voorbeeld van je hulpeloze collega, voorbeeld 2. Jij bent bijgesprongen, maar hebt er eigenlijk de balen van dat hij elke keer zijn koppie laat hangen. Want dit is niet de eerste keer! En dus mopper je in stilte op die slome collega, die telkens op jou leunt en niet zelfstandig genoeg is. Tja... daar verandert niet veel van!

De crux zit hem in het volgende: als jij wilt dat een ander zich anders gedraagt, zul je je eigen gedrag moeten veranderen.

Aj! Dat zijn we niet gewend, het is makkelijker en prettiger te mopperen op die ander. Maar nogmaals: daarmee houd je zelf de situatie in stand.

Stel – in hetzelfde voorbeeld - dat jij helemaal niet zou reageren. Dus: Je werkt samen met een collega aan een project. Hij zit met zijn handen in het haar en roept: “Ik ga dit echt nooit afkrijgen! Help!”...

En jij werkt rustig en gestaag door aan je eigen werk. Je reageert totaal niet. Of je loopt even weg om koffie te halen... Wat zou er dan gebeuren?

Grote kans dat hij het nogmaals probeert, maar als jij niet blijft reageren, zal hij andere oplossingen gaan zoeken. Of hij wordt boos op jou, of hij zoekt zelf een oplossing, of hij probeert van anderen hulp te krijgen. Hoe dan ook: het patroon is doorbroken!

De crux: jij past jouw gedrag aan om dat van de ander te beïnvloeden

Cruciaal in het hele verhaal is: als het gedrag van een ander je niet bevalt, dan zul jij moeten veranderen. Dat vergt een hele andere manier van denken, want wij zijn geneigd om in schuld te denken: “ja maar, die ander doet toch stom! Het is tenslotte zijn of haar schuld!”

Daar kun je al dan niet gelijk in hebben, maar dat levert niks op. Het helpt niet, het is niet effectief. Sterker nog: het houdt in stand wat je niet bevalt.

Dus zinvoller is het, om te kijken naar wat werkt.

  • Als je wilt dat de ander leidend gedrag gaat vertonen, dan zul je je dus zelf volgend op moeten stellen; bv. Als je wilt dat een ander eens met ideeën komt of zelf zijn problemen oplost, dan houd je je eigen ideeën voor je net zolang tot de ander met ideeën komt!
  • Wil je dat de ander eens wat vaker volgend gedrag laat zien, dan zul je zelf meer de leiding op je moeten nemen en dominant gedrag vertonen. Loop je bijv. altijd achter je collega aan, dan kun je eens wat meer initiatief naar je toetrekken door bijvoorbeeld te zeggen: “Ik wil graag met je lunchen. Laten we deze keer in het eetcafé aan de overkant gaan zitten.” en maar eens zien wat dat oplevert!
  • Heb je genoeg van het aanvallend gedrag van de ander, dan kun je zelf ophouden je te verdedigen. Wat zou je collega doen, als jij met een glimlach zou zeggen: “Waar zouden we nu plakband vandaan kunnen toveren?” Misschien sputtert hij/zij nog wel even, maar dat is moeilijk vol te houden in zo’n geval!
  • Wil je tenslotte graag dat de ander niet altijd in de verdediging zit, zorg dan dat jij niet gaat aanvallen. Zeker weten dat je collega snel uit is gemopperd, als jij zegt: “Jeetje, zeg. Je voelt je écht niet lekker. Wat is er allemaal aan de hand, kan ik je ergens mee helpen?”

Het werkt als een tierelier!

Soms moet je het wel even volhouden, want de ander beweegt niet altijd meteen mee. Maar bedenk dan weer: kennelijk heb ik mijn gedrag nog niet duidelijk genoeg veranderd, want het gedrag van de ander verandert nog niet. Dus dan doe je het nog een keer, of nog duidelijker.

Vastgelopen patronen doorbreken

Soms zit je samen vast in een patroon. Met name in gezinnen en relaties zie je dat. Zussen die eindeloos op elkaar katten. Partners die elkaar constant vliegen af zitten te vangen. Moeders die alles aan de kant zetten voor hun gezin...

Dan heb je 2 stappen nodig: als eerste een stap om het ingesleten patroon te doorbreken. Als tweede kun je kiezen in wat voor patroon je wel wilt zitten.

Wat doe je dan?

Stap 1: Je doorbreekt het patroon, door naast de ander in de Roos van Leary te gaan zitten

  • Is de ander leidend, dan reageer je aanvallend
    “Zeg, ik heb niet altijd zin om te doen wat jij zegt. Ik ga lekker zwemmen vandaag!”
  • Is de ander volgend, dan reageer je verdedigend
    “Ik weet het ook allemaal niet, het is me veel te moeilijk. Ik heb al moeite genoeg mijn eigen werk te bevatten!”
  • Is de ander aanvallend, dan reageer je leidend
    “Wat is er aan de hand? Kunnen we het erover hebben wat je dwarszit, dat je zo heftig reageert?”
  • Is de ander verdedigend, dan reageer je volgend
    “Ja, het is ook vreselijk ellendig allemaal. Echt afschuwelijk!”

En je zult merken aan de reactie van de ander dat je niet meer in het vastgesleten patroon zit. Deel 1 bereikt!

Stap 2: Je kiest in welk patroon je wel wilt zitten. En daar pas je je gedrag op aan

Stap 1 is nodig om het patroon te doorbreken, maar je hoeft er niet te lang in te blijven zitten. Stap 2 zorgt ervoor, dat je vervolgens effectief en/of prettig met elkaar kunt communiceren. Doel bereikt!

Oefenen en de Roos in de praktijk brengen

Het model van Leary lijkt misschien nogal theoretisch, maar nu gaat het erom het in de praktijk te brengen! Ga ermee oefenen: je zult merken dat je het soms al helemaal doet volgens het model. Je hoeft het alleen nog maar bewuster in te gaan zetten. En lukt het niet meteen om je reactie op gedrag van de ander bewust te kiezen: niks aan de hand. Er komt altijd een volgend interactiemoment, waarop je het weer kunt proberen. Durf ermee te spelen, onderzoek wat voor jou het beste werkt en je zult zien: je kunt anderen ermee beïnvloeden!

Begrippenlijst Roos van Leary

Op andere websites en in andere bronnen wordt soms ander jargon gebruikt. We geven hier een korte uitleg van de belangrijkste begrippen die je kunt tegenkomen in termen die wij hier hebben gebruikt:

  • anticomplementair gedrag: symmetrisch gedrag
  • complementair gedrag of complementaire reactie: op de verticale as geldt dat de andere soort gedrag wordt opgeroepen: bovengedrag roept ondergedrag op en omgekeerd. Zie ook symmetrisch gedrag, dat geldt op de horizontale as.
  • dimensies: assen
  • dominant gedrag: leidend gedrag, bovengedrag
  • horizontale dimensie:  de horizontale as – die van tegen en samen 
  • interactie: actie-reactie
  • interpersoonlijk gedrag: actie-reactie
  • interpersoonlijke dimensies: de beide assen in het model van Leary.
  • mate van dominantie: hoe hoog zit het gedrag op de verticale as - die van boven en onder
  • natuurlijke interactie, natuurlijke interactiepatronen: actie-reactie volgens onze onbewuste spelregels
  • onderdaning gedrag: volgend gedrag, ondergedrag
  • symmetrisch gedrag of symmetrische reactie: op de horizontale as geldt dat dezelfde soort gedrag wordt opgeroepen: samengedrag roept samengedrag op, tegengedrag roept tegengedrag op. Zie ook complementair gedrag, dat op de verticale as geldt.
  • verticale dimensie: de verticale as – die van boven en onder 
  • vijandig gedrag: aanvallend gedrag

Aanbevolen websites over Leary's Roos

Aanbevolen boeken/spellen

  • Van Dijk, B., Beïnvloed anderen, begin bij jezelf. Over gedrag en de Roos van Leary, Thema.
  • Cuvelier, F., De Stad van Axen. Gids bij menselijke relaties, Uitgeverij Pelckmans.
  • Van Dijk, B. en F. Moes, Het grote beïnvloedingsspel, Thema. Dit is de Roos van Leary uitgewerkt in spelvorm. Leuk en leerzaam!
  • Leary, Timothy (1957). Interpersonal diagnosis of personality; a functional theory and methodology for personality evaluation. Ronald Press. In dit lijvig wetenschappelijk boek beschrijft Leary zijn model.

Auteur: Susanne Biemans

Je bent hier: Home Functioneren Samenwerken Sociale vaardigheden Beïnvloeden Roos van Leary