Didactische vaardigheden

Didactische (onderwijskundige) vaardigheden zijn vanzelfsprekend essentiële hard skills voor een docent, trainer bedrijfsopleiding of coach.  Voor andere professionals is het een relevante soft skill. Het is voor iedereen belangrijk om zich hierin te ontwikkelen. Ook op het werk en als student komt dit van pas. Denk bijvoorbeeld aan de presentatie die je verzorgt voor medestudenten. Of het inwerken van een collega. En ook in dagelijkse gesprekken gaat het erom iets duidelijk uit te leggen, zonder dat je gesprekspartner in slaap valt.

Is lesgeven aangeboren of aan te leren?

Lesgeven is voor een deel het volgen van een vast recept dat iedereen kan leren. Voor een ander deel volg je je gevoel. Het geven van feedback, bijvoorbeeld, bestaat uit een aantal stappen. Dit kun je oefenen. Elke leerling is echter weer gebaat bij een ander soort feedback. Een leerling of cursist met veel zelfvertrouwen moet je bijvoorbeeld anders benaderen dan iemand die dit niet heeft. Hier komt gevoel bij kijken.

Lerares Henriëtte Weijers-Bruns: "Improviseren is een gevoelskwestie, je werkt immers niet met machines. Dit leer je in de loop der jaren steeds beter. Je gaat bijvoorbeeld beter aanvoelen of een groep te moe is voor een bepaalde taak, waarna je ter plekke de planning omgooit. Of je voelt aan dat een bepaalde leerling niet goed in zijn vel zit en ontziet deze een beetje. Dit zijn moeilijke dingen voor de meeste beginners."

Henriëtte Weijers-Bruns is lerares op een basisschool. "Lesgeven is voor een belangrijk deel een kwestie van een goede organisatie. Zorg dat je de zaken goed voorbereid hebt. Als je tijdens de les begint te zoeken en te twijfelen, verslapt de aandacht van je gehoor. Praat rustig, kijk de groep rond en vertel duidelijk wat je van ze verlangt. Onduidelijkheid over de opdracht leidt tot veel vragen en een onrustige sfeer."

Wat zijn belangrijke didactische vaardigheden? 

Het formuleren van leerdoelen

Wat wil je de groep leren? Bijvoorbeeld: je gaat een training klantgericht communiceren verzorgen. Eerst bepaal je wat de deelnemers aan het eind van de training moeten weten, wat ze moeten begrijpen en wat ze kunnen toepassen. Je bedenkt werkvormen hierbij en eventueel een eindtoets. Bijvoorbeeld: je leerdoel is: aan het einde van de training moeten de deelnemers in staat zijn om klantgericht te communiceren met relaties. Deelnemers moeten weten aan welke eisen klantgerichte correspondentie voldoet. Ze moeten begrijpen hoe de ontvanger de correspondentie beleeft. Ze moeten dit kunnen toepassen door eigentijdse klantgerichte brieven te schrijven.

Het overbrengen van de inhoud

Dit houdt onder meer in:

• Uitleg van de theorie
• Uitleggen en begeleiden van oefeningen

• Nabespreken van oefeningen
  

Lea Weijers is docent aan het ROC Kop van Noord-Holland: "Ik heb aan verschillende groepen lesgegeven. Vroeger gaf ik allerlei vakken aan voortijdig schoolverlaters, tegenwoordig Nederlands aan volwassen anderstaligen. Een algemene regel is: doe je niet anders voor dan je bent. Je moet bijvoorbeeld niet geforceerd willen aansluiten bij de humor van de groep aan wie je lesgeeft. En als je je een dag niet goed voelt, mag je dit ook best laten doorschemeren. Een veel voorkomende valkuil is dat je uit gemakzucht steeds de beste cursisten een vraag stelt. Hierdoor loop je het gevaar dat sommige leerlingen buiten de boot vallen. Betrek dus ook de zwakkeren erbij. Verzeker je er altijd van dat de cursisten snappen wat je bedoelt. Stel open vragen en geneer je niet om een paar keer door te vragen als je hun opmerking of antwoord niet begrijpt. Tenslotte wil ik benadrukken dat overleg met collega's in het onderwijs heel belangrijk is. Dit is soms lastig om in te plannen. Pauzes zijn niet altijd een goede gelegenheid en intervisie is maar eens in de zes of zeven weken."

Het begeleiden van het groepsproces

Trainen doe je meestal in een groep. Dat houdt in dat jij als leraar of trainer niet alléén bepaalt wat de groep leert. Leden uit de groep reageren op elkaar en léren van elkaar. Jij moet ervoor zorgen dat de groep zich prettig voelt. In het begin van een training hebben mensen behoefte aan structuur en houvast. Als trainer heb je daarin een belangrijke rol. Naarmate de training langer duurt, raken deelnemers vertrouwder met elkaar. Vergelijk bijvoorbeeld de sfeer bij het begin van een training (stil, ingetogen) met de lunchpauze (kletsen, ervaringen uitwisselen). Hoe langer en intensiever de training, hoe meer zich een groepscultuur vormt: er ontstaan soms zelfs subgroepen en mensen gaan van elkaar leren. Het is je rol als trainer om je eigen inbreng daarop af te stemmen. Dit betekent dat je je wat meer op de achtergrond kunt houden en cursisten stimuleert om elkaar te helpen.

Het geven van feedback

Nadat cursisten een oefening hebben gedaan, bijvoorbeeld een rollenspel over een onderhandeling, willen ze graag horen hoe ze het ervan afgebracht hebben. Effectieve feedback voldoet aan deze regels:

1. Je beschrijft concreet gedrag dat je hebt waargenomen tijdens de oefening.
2. Je geeft weer welk effect dat gedrag (op jou of anderen) heeft.
3. Je geeft de ander gelegenheid te reageren.
4. Je geeft tips en handreikingen voor een betere aanpak.
   

Feedback in een training staat of valt met de juiste dosering. Die hangt samen met de mate van zelfvertrouwen van individuele deelnemers. Een inschatting die jij maakt als trainer.

Wat leer je tijdens een cursus didactische vaardigheden?

Veel trainingsbureaus verzorgen een cursus didactische vaardigheden. Tijdens deze trainingen leer je over je sterke en zwakke punten als docent of trainer. Hoe bereid je een les voor, hoe kun je interactie met de groep gebruiken om hen iets te laten leren? Welke werkvormen kun je hanteren? Hoe stem je die af op leerstijlen? Hoe kun je je eigen persoonlijkheid verwerken in je stijl van lesgeven?

• Marieke van Osch, tekstschrijver: “Ik heb trainingen gegeven aan consultants over schrijfvaardigheid. Om dit in de vingers te krijgen, heb ik zelf eerst een training didactische vaardigheden gevolgd. Ik heb daar belangrijke basisvaardigheden geleerd. Heel praktische dingen, zoals: gebruik een stift met een leesbare kleur voor de flip-over. Praat niet tijdens het schrijven. Dit zijn belangrijke dingen die je als beginnend docent gewoon moet weten. Het is me trouwens opgevallen dat het ook goed is om een keer trainingen te verzorgen die lang duren. Je merkt dat je zenuwen dan op den duur minder worden. Als je steeds korte trainingen geeft, kom je niet echt tot rust.”
• Henriëtte Weijers-Bruns, lerares op een basisschool: “De eerste opdracht die ik geef aan nieuwe stagiaires van de pabo is om een verhaal voor te lezen. Dat is al moeilijk genoeg voor de meesten: ze lezen te snel of zitten met hun neus in hun boek. Misschien is dit geen slechte eerste oefening voor iedereen die zijn didactische vaardigheden wil verbeteren?”

Didactisch competent

Een competentie is een in gedrag waarneembare combinatie van kennis, vaardigheden en persoonlijke kwaliteiten waarmee je in praktijksituaties je werk goed kunt doen. De competentie 'didactisch competent' staat op menige lijst met algemene competenties.

Hoe toon je didactische vaardigheden aan bij een sollicitatie?

Stel, je wilt solliciteren op een functie waarbij didactische vaardigheden gevraagd worden. Bijvoorbeeld op een baan als functioneel beheerder. Een van de functie-eisen luidt: 'Aan groepen gebruikers cursus geven in het gebruik van nieuwe softwarepakketten'. Je hebt geen lerarenopleiding of iets dergelijks gedaan en hebt ook geen ervaring met dit soort werkzaamheden. Je twijfelt of je wel aan deze eis voldoet. In je vrije tijd geef je aan een paar jongeren uit de buurt drumles. Eén van je oud-leerlingen speelt nu zelfs in een bekende band! Dit is een prachtig voorbeeld waarmee je aan kunt tonen dat je plezier hebt in lesgeven én er succes mee hebt.

Enkele voorbeeldzinnen voor een sollicitatiebrief waarmee je didactische vaardigheden aantoont:

• Je werkt in de IT: Mijn collega's vragen mij altijd eerst een demonstratie te geven als we met een nieuwe versie van de software gaan werken. Ze vinden dat ik helder en geduldig uitleg.
• Je werkt in de hulpverlening: Ik heb samen met een collega een presentatie gegeven op een conferentie over onze begeleidingsmethode. Na afloop vroegen twee mensen of we die presentatie ook bij hen wilden houden. Ze wilden het ook graag leren toepassen.
• Je werkt als manager: Als leidinggevende kan ik mijn stijl van delegeren gemakkelijk aanpassen aan de leerstijl van mijn medewerkers. Als ik een training zou geven, komt die flexibiliteit me goed van pas.

Voorbeelden van competentiegerichte vragen over didactische vaardigheden tijdens het sollicitatiegesprek:

• Wat is het leukste compliment dat je wel eens hebt gehad van een leerling of student?
• Beschrijf een situatie waarin de ene stijl van didactiek niet werkte en de andere wel. Hoe kwam je daar achter en hoe ging je daarmee om?

Bronnen

• Cursus didactische vaardigheden
• Trainen. Een praktijkgids, Karin de Galan, Pearson education.
• Met dank aan: Marieke van Osch, Henriëtte Weijers-Bruns, Lea Weijers.