Omgaan met tegenspraak
Een van de gevolgen van veel macht hebben, is dat je sterk in jezelf kunt gaan geloven. Een goede manager organiseert daarom zijn eigen tegenspraak. Maar met excuses als ‘teveel gedoe’ en ‘zonde van de tijd’ komt er in veel organisaties van georganiseerd tegengas geven niet veel terecht. Zonde, want op zijn tijd tegenspraak krijgen leidt onder meer tot minder fouten en een betere (lees: meer open) cultuur.
Wat is tegenspraak?
Bij tegenspraak geef je als manager je medewerkers de ruimte om op een vooraf afgesproken manier en tijdstip kritiek te geven of zorgen te uiten over genomen besluiten en gemaakte keuzes. Tegenspraak ontvangen is overigens niet alleen voorbehouden aan (top)managers. Voor iedere professional is feedback ontvangen op het eigen functioneren een probaat leermiddel. Je kunt je eigen functioneren en dat van de organisatie hierdoor verbeteren. Maar waarom zou je jezelf op eigen initiatief op de pijnbank leggen? Er zijn toch wel een aantal voordelen. Tegenspraak:
- helpt om zaken scherper te krijgen. Het vormt een goede basis om aan kwaliteitsverbetering te doen en
- bevordert een goede bespreking van de relevante risico’s
- voorkomt dat besluitvorming te veel afhankelijk is van de dynamiek tussen mensen
- verbetert de werkverhoudingen en de cultuur (meer open communicatie)
- creëert meer draagvlak
- kan blunders voorkomen
- stimuleert je om altijd te blijven leren
- gaat tunnelvisie tegen
- bevordert de betrokkenheid en motivatie van medewerkers
Waarom vinden we tegenspraak niet leuk?
In een ver, heel ver verleden leefde de mens nog op de savanne. Vechten of vluchten waren toen aan de orde van de dag. Het mannelijke geslachtshormoon testosteron - waarvan vrouwen overigens een vijfde van de mannelijke hoeveelheid bezitten - zorgde voor meer agressie en een hogere pijngrens, waarmee het lichaam zich gereed maakte om de confrontatie aan te gaan met een andere man of een wild beest. Degenen die vaak de competitie aangingen en daarbij regelmatig wonnen, hadden meer testosteron in hun bloed.
Dit had een zelfversterkend effect: door die hogere testosteronspiegel maakten ze meer kans om bij de volgende confrontatie weer als winnaar uit de bus te komen. Daarbij groeide het aantal receptoren in de hersenen dat op testosteron reageerde ook nog eens, wat op langere termijn het zogenaamde ‘winnaarseffect’ versterkte. De savanne hebben we inmiddels ingeruild voor de kantoortuin, maar nog steeds speelt testosteron een rol en is er nog steeds sprake van een winnaarseffect. In de kantoortuin leidt de hogere testosteronspiegel bij de succesvolle manager ervoor dat zijn zelfvertrouwen toeneemt, hij steeds meer van zichzelf uitgaat, minder gevoelig wordt voor nadelen van besluiten en de bijbehorende risico’s en zich daarbij ook nog eens afsluit van de mening van zijn omgeving. De succesvolle manager ziet weinig reden om op eigen initiatief om tegenspraak te vragen.
Maar als iemand er niet om vraagt, kun je het als collega toch ook uit jezelf geven? In de praktijk gebeurt dit zelden en dat is terug te voeren op ons savanneverleden. Om te kunnen overleven was het namelijk belangrijk om bij een groep te horen. Solo leven was in feite een doodvonnis: je kon doodgaan van de honger of tijdens je slaap opgevreten worden door een wild beest. We zijn nog steeds sociaalpsychologisch geprogrammeerd om ergens bij te willen horen. Het voelt daarom als een tegennatuurlijke actie om kritiek te leveren op de leider van de groep. Kritiek geven maakt je impopulair of dat is tenminste wat iemand kan denken.
Het vergt dus niet alleen moed en zelfkennis om jezelf en je besluiten ter discussie te stellen, maar ook lef om tegenspraak te geven. Het is niet makkelijk om iemand tegen te spreken die jouw carrière kan maken of breken. Je kunt verkeerd begrepen worden en je riskeert ruzie. Tegenspraak is dus niet iets wat spontaan zal ontstaan en het is dus noodzakelijk om het effectief te organiseren om ervoor te zorgen dat het daadwerkelijk plaatsvindt. Anders komt het er niet van en kan het worden gezien als gezeur en gaan lijken op tegenwerking. Als je tegenspraak formaliseert, kan het onderdeel van de processen worden en is het een instrument om die processen te verbeteren.
Gerelateerde competenties
Tegenspraak organiseren
Je kunt tegenspraak in regels en procedures vastleggen, maar het succes van tegenspraak valt of staat met de manager zelf. Als jij open staat voor de mening van de werknemers, kritiek kan verdragen en tegenspraak serieus neemt, kan er een dialoog ontstaan. Wil je dat niet, dan werkt het niet. Als bekend is dat tegenspraak wordt gestimuleerd en er ruimte voor is, weet iedereen waar hij aan toe is. Er mag tegenin gegaan worden en dat maakt dat zowel jij als de medewerkers sterker in de schoenen staan.
Tegenspreker m/v
Bij politie en justitie staan ze op de loonlijst: professionele tegensprekers. De tegenspreker wordt in stelling gebracht bij grote en ingewikkelde zaken die een groot afbreukrisico kennen, zoals ontvoering, terreur, ernstige zedendelicten en moordzaken. De tegenspreker kijkt de teamleider op de vingers en probeert zo kritisch mogelijke vragen te stellen om ervoor te zorgen dat het team dat met een zaak bezig is een open blik houdt. Hij (of zij) is niet direct bij het onderzoek betrokken, verricht zelf geen opsporingsactiviteiten en werkt onafhankelijk van een onderzoeksteam. De tegenspreker is getraind om op een professionele manier tegenspraak te geven en de teams worden op hun beurt getraind om met tegensprekers om te gaan. De tegenspreker rapporteert niet aan de teamleider, maar aan diens leidinggevende.
Er is geen vast recept voor het organiseren van tegenspraak; het is altijd maatwerk. Er zijn verschillende vormen om tegenspraak te organiseren, maar het zijn de omstandigheden, de specifieke eigenschappen van de organisatie en de bestaande communicatievormen die bepalen welke vorm het meest geschikt is en wat werkt en wat niet. Door de tegenspraak in een vaste vorm te gieten en op gezette tijden te laten plaatsvinden, weet iedereen waar hij aan toe is. Geef de sessies een positieve naam, bijvoorbeeld ‘verbetersessie’. Vervolgens is het zaak om deze regelmatig te evalueren en zo nodig bij te stellen.
Je kunt tegenspraak in verschillende vormen gieten. Enkele voorbeelden zijn:
- 360 graden feedback. Je nodig je collega’s uit om mondeling of schriftelijk feedback te geven op je functioneren.
- Advocaat van de duivel. Iemand krijgt de taak om een bedrijf of afdeling goed te bekijken en het functioneren aan de orde te stellen.
- Talking stick. Een methode waarbij degene die aan het woord is een stok vasthoudt. Zolang deze persoon de stok vast heeft mag hij niet onderbroken worden, de rest luistert. Is diegene klaar met zijn verhaal, dan vat een ander het zojuist gezegde samen. Als dit naar tevredenheid is gebeurd, krijgt een ander de stok.
- Tegenspraakruimte inruimen in het wekelijkse teamoverleg. Eventueel kun je dit eenmaal per maand aanvullen met een uitgebreidere sessie waarin de langetermijnstrategie kan worden besproken.
Hoe ontvang je tegenspraak?
Het is belangrijk dat zowel managers als medewerkers thuis zijn in zowel het geven van feedback als het ontvangen ervan. Er zijn talloze trainingen op dit gebied. Tegenspraak krijgen kan zeer doen. Wat zijn de do’s en don'ts als je kritiek ontvangt:
- Bedank degene die tegenspraak geeft
- Blijf kalm ook al ben je het er niet mee eens
- Schiet niet in de verdediging
- Focus je op de positieve elementen van het verhaal van de tegenspreker
- Benoem de punten waarbij de tegenspreker duidelijk gelijk heeft
- Zie de kritiek niet als een persoonlijke aanval
Tegenspraak is net als een bezoek aan de tandarts: je weet dat het niet leuk is, maar je wordt er uiteindelijk wel beter van.
Aanbevolen boek
- Tegenspraak, hoe je beter wordt van dwarsliggers, Peter van Lonkhuyzen, Uitgeverij Haystack.