Omgaan met macht

In een organisatie speelt macht altijd een rol. De directie heeft macht; een manager heeft macht. Maar een gewone werknemer, heeft die eigenlijk macht? Als hij die niet heeft, is hij dan veroordeeld tot een gevoel van machteloosheid of kan hij macht verkrijgen? Hoe kun je macht het beste hanteren?

Wat is macht?

Wie macht heeft, is in staat om het gedrag van anderen te sturen. De baas kan bijvoorbeeld bepalen dat jij om 9.00 uur op de afdeling aanwezig moet zijn. En in de meeste gevallen zul je die opdracht serieus nemen en ervoor zorgen dat je er om 9.00 uur bent. Als een willekeurige collega zou zeggen dat je er om 9.00 moet zijn, dan zou je denken 'dat bepaal ik zelf wel'. Je baas heeft macht, je collega niet.

Macht is situatiegebonden. De macht van de baas reikt niet tot de hemel. Rijden de treinen niet, en kun je er niet om negen uur zijn, dan is dat 'overmacht', oftewel een geval van 'nood breekt wet'. Of misschien is er wel een e-mail van de hoogste directie gekomen met daarin de mededeling: "Iedereen wordt morgen om 9.00 uur verwacht in het hoofdkantoor om op de hoogte te worden gesteld van de gevolgen van de aanstaande reorganisatie." Je baas zal dan geen voet bij stuk houden over het feit dat jij om 9.00 uur op de afdeling aanwezig moet zijn. De directie heeft het nu eenmaal voor het zeggen. Waarom? Omdat de directie hoger in de hiërarchie staat en op grond daarvan meer macht heeft.

Er zijn echter nog veel andere vormen van macht die in organisaties een rol spelen.

Carrièretijgers om tafel, krachtige tijger slaat met de vuist op tafel

Soorten macht

Hiërarchische macht

Het voorgaande voorbeeld is een voorbeeld van hiërarchische macht. Veel macht in organisaties is daarop gebaseerd. De organisatiestructuur geeft aan wie boven wie staat. Bij deze hiërarchische macht horen verantwoordelijkheden en bevoegdheden, die doorgaans ook zijn vastgelegd, bijvoorbeeld in functieprofielen.
De hiërarchische macht bepaalt o.a.:

  • wie over wie wat te zeggen heeft
  • welke sancties iemand mag opleggen
  • wat voor beslissingen iemand zelfstandig mag nemen
  • hoe groot het budget is waarover iemand beschikt
  • of iemand personeel mag aannemen, beoordelen en ontslaan

Macht van kennis en informatie

"Kennis is macht", is een vaak gehoorde uitspraak. Wie kennis of deskundigheid bezit, heeft de mogelijkheid om anderen op inhoudelijke gronden te overtuigen wat juist is. Hoe specialistischer de kennis, hoe meer macht iemand vaak bezit. Er zijn immers maar weinig anderen die evenveel weten als die persoon. Die anderen moeten dus een beroep op hem of haar doen om een goede beslissing te kunnen nemen. Daarmee heeft deze persoon (of groep, of afdeling) dus macht. Veel professionals bezitten dit soort macht.
Macht door kennis wordt niet altijd gewaardeerd en is niet altijd fijn om mee te maken te hebben, vooral als dat in een laat stadium van een ontwikkeling gebeurt. Belangen kunnen door de macht van kennis te lijden hebben, of hiërarchische macht kan erdoor overruled worden. Een voorbeeld: een miljardenproject als de invoering van de ov-chipkaart kan worden afgeblazen doordat de kennis van een handjevol IT-specialisten een ernstig beveiligingslek aan het licht brengt …

Toegang tot informatie is ook een bron van macht. Niet alle informatie is even makkelijk toegankelijk. Je moet wegen kennen om bepaalde informatie tot je beschikking te krijgen, of de juiste mensen kennen. Op grond van je functie of als je in bepaalde (al dan niet schimmige) circuits verkeert, heb je soms toegang tot vertrouwelijke informatie. Als je beschikt over deze informatie, heb je meer macht ten opzichte van de mensen die die informatie niet hebben.

Wie een toekomstvisie heeft, heeft ook macht. Daarmee geeft iemand aan dat hij of zij weet welke koers gevaren moet worden. Anderen zullen die koers aanhouden. Dat is de reden dat van hogere managers verwacht wordt dat zij een visie hebben. Dat voegt een inhoudelijke factor toe aan hun hiërarchische macht.

Macht door je rol in de groep

Je rol, status en gedrag in een groep kunnen mede bepalen hoeveel macht je hebt.

  • Wie een groot netwerk heeft, en dus veel mensen kent, heeft meer macht, omdat hij van veel verschillende relaties iets gedaan kan krijgen (of informatie los kan krijgen, of geld et cetera.). Het is niet voor niets dat mensen die zich belangrijk achten vaak een hele map met visitekaartjes bij zich hebben die ze schijnbaar achteloos tonen als jij hun je kaartje geeft. Die map laat zien hoe groot hun netwerk is. We noemen macht op grond van een groot netwerk relatiemacht. Relatiemacht uit zich ook in de hoeveelheid mensen die je mag tutoyeren – en vooral de hoeveelheid mensen met een hoge positie. Je hoort immers tot de machtigen als je de directeur van een grote organisatie bij de voornaam mag noemen.
  • Kun je andere mensen toegang verschaffen tot iets of iemand waar zij niet zonder meer toegang toe hebben, dan heb je toegangsmacht. In die zin heeft een conciërge behoorlijk wat macht. Hij heeft de grote bos met sleutels in handen. Hetzelfde geldt voor een netwerkbeheerder, die de digitale sleutelbos beheert, maar ook voor de secretaresse. Zij bepaalt immers of de directeur een gaatje in de agenda voor je heeft.
  • In besluitvormingsprocessen zijn er allerlei mensen en partijen die de macht hebben om te beslissen wat er op de agenda komt. Dit heet agenderingsmacht. Een machtige lobbygroep kan ervoor zorgen dat CO2-uitstoot op de agenda van een groot bedrijf komt, al heeft de directie niet erg veel zin om daarover te praten. Maar even goed kan een beleidsmedewerker die als taak heeft een maandelijks werkoverleg voor te bereiden, zijn of haar stempel drukken op wat er geagendeerd gaat worden en wat niet.
  • Iets met charmes of gevlei voor elkaar krijgen gebeurt veel in de wandelgangen van iedere organisatie. Macht gebaseerd op aantrekkelijkheid is een impliciete, maar veel gebruikte vorm van macht. Grensoverschrijdingen liggen op de loer als de verschillende partijen het niet eens zijn over wat wel en wat niet kan in een bepaalde situatie of als hiërarchische machtsposities hiervoor misbruikt worden.

Macht door normen, waarden en wetten

  • "Dat kunnen we niet máken!", zegt een geëmotioneerde communicatiemedewerker van een autofabriek in een vergadering, als blijkt dat de auto's die het komende kwartaal gepresenteerd zullen gaan worden milieuvervuilender zijn dan de norm toelaat. Als deze medewerkster een aantal medestanders weet te vinden, is de kans groot dat er een beslissing zal vallen dat er iets gedaan zal worden aan dit probleem. Formeel heeft deze communicatiemedewerkster geen macht om dergelijke grote beslissingen te beïnvloeden, maar de directie voelt op haar klompen aan dat ze eigenlijk gelijk heeft en dat er op de markt ook ophef zal ontstaan. De macht van de communicatiemedewerkster is een voorbeeld van morele macht.
  • Inspraakorganen, lobbygroepen, ondernemingsraden, maar ook individuen hebben ten opzichte van grote instanties en organisaties hindermacht. Zij kunnen, mits ze daarvoor de juiste wegen bewandelen, ontwikkelingen verhinderen, bijvoorbeeld de aanleg van een nieuwe spoorbaan, een reorganisatie of de goedkeuring van een nieuwe wet. Wil je gebruik maken van hindermacht, dan is het creëren van draagvlak een belangrijke vereiste. Daarmee zorg je voor macht van het getal. Ook zul je bij hindermacht vaak gebruikmaken van morele macht en je beroepen op wetsbepalingen of andere geschreven en ongeschreven regels.

Macht door kracht

Het geldt niet alleen in het dierenrijk, maar ook in organisaties: de sterkste wint. Kracht inzetten is daarvoor de aangewezen weg. Daarbij gaat het binnen organisaties niet om fysieke kracht of geweld, maar wel bijvoorbeeld om:

  • macht van het getal. Wie veel medestanders heeft, is overtuigender en heeft meer macht dan een eenzame Don Quichotte om iets te bereiken. Stakingen zijn een voorbeeld van macht van het getal.
  • macht van het geld. Financierende partijen, bijvoorbeeld overheden, banken of sponsors, kunnen, zonder dat zij tot de organisatie zelf behoren, veel macht hebben over waar de organisatie geld aan besteedt en hoe dat gebeurt.
  • troeven door schaarste. Wie troeven in handen heeft door schaarste, heeft macht. Als sollicitant heb je bijvoorbeeld een goede onderhandelingspositie (wat ook macht is), als er schaarste heerst op de arbeidsmarkt. Je hebt de macht een hoger salaris te vragen, of te kiezen uit meerdere aanbiedingen en de potentiële werkgevers even te laten wachten tot je rustig je beslissing hebt genomen.

Waaruit blijkt macht?

Vaak is zichtbaar of iemand macht heeft. Dat zie je en merk je bijvoorbeeld aan:

  • Kleding. Uit de kleding die iemand draagt, valt vaak zijn of haar positie op te maken. De directeur loopt in een driedelig pak, de magazijnmedewerker in een stofjas. Maar vergis je niet: een heel slonzig geklede IT'er kan een enorme macht hebben (en daar door zijn kledingstijl prat op gaan), doordat hij de macht van de kennis bezit. Hij heeft domweg lak aan de kledingnormen. Zonder hem is het bedrijf immers nergens…
  • Houding en uitstraling. Mensen met macht stralen uit dat ze ruimte innemen en die ruimte ook krijgen. Ze kunnen zich ook permitteren om nét een beetje anders te zijn dan anderen en dan verwacht wordt. Bijvoorbeeld: een gevierd professor die zich onderscheidt met het dragen van een veelkleurige vlinderdas, of een begenadigd spreker die voor een zaal van honderden mensen eerst even rustig zijn jasje uittrekt en zijn mouwen opstroopt. Het zijn tekenen van een machtig gevoel en het innemen van tijd, ruimte en eigenheid.
  • Het kunnen waarmaken van dreigementen. Je hebt macht als je dreigementen kunt uitvoeren. Een leraar die tegen een leerling zegt: 'je komt er niet meer in', maar vervolgens van de conrector te horen krijgt dat de uit de klas gestuurde leerling de volgende les toch gewoon bij de les moet kunnen zijn, heeft niet veel macht. De leerlingen zullen daar een mentale aantekening van maken.
  • Het kunnen belonen van anderen. Als je salarisverhogingen, bonussen en gratificaties kunt toekennen, dan getuigt dat van macht. Medewerkers zullen er goed van doordrongen zijn dat jij die macht hebt, en zich daarnaar gedragen.

Hoe verkrijg je macht?

Financiële tijger"Omdat ík het zeg!"
Wie op die basis zijn macht doet gelden, heeft het moeilijk. Als je je uitsluitend kunt beroepen op hiërarchische macht, dan is dat een wankele basis. Mensen die op die manier hun macht laten blijken, betichten we als snel van baasjesgedrag. Hiërarchische macht is veel geloofwaardiger als ze gepaard gaat met relatiemacht, of macht van kennis en informatie.

Inhoudelijke macht werkt dus beter dan uiterlijke macht. Op grond van inhoudelijke macht krijg je op den duur gezag en leiderschap. Gezag krijg je nooit door puur baasjesgedrag.
Ben je een beginnend manager of leidinggevende, dan is het dus van belang dat je zorgt voor de nodige inhoudelijke kennis, en bijvoorbeeld ook voor relevante contacten. Blijf daarom investeren in kennis en je netwerk.

Er zijn bovendien vaardigheden die helpen op een natuurlijke manier als leider te worden gezien, macht te verkrijgen en subtiel te hanteren, bijvoorbeeld:

Wie goed is in al dit soort dingen, én veel verstand van zaken heeft, én de nodige charme en flair, en ook nog een generalist is, die heeft uiteindelijk niet alleen macht, maar ook charisma. Iemand met charisma hoeft zich niet te beroepen op een specifiek soort macht, maar de aard van zijn persoon is al voldoende om mensen mee te krijgen. Charismatische mensen hebben daarom doorgaans niet zozeer macht, als wel heel veel invloed.

Aanbevolen websites

Aanbevolen boeken

  • Macht! Van instinct tot integriteit. Oscar David, Mediawerf Uitgevers, Amsterdam.

Auteur: Ysolde Bentvelsen

Je bent hier: Home Functioneren Professionele vaardigheden Omgaan met macht