Rationeel denken

Rationeel denken wil zeggen dat je gebruik maakt van de rede en logica, het menselijk denkvermogen. Je baseert je op feiten en betrouwbare kennis uit de wetenschap. Je hebt inzicht in oorzaak en gevolg. Je kunt hoofd- en bijzaken van elkaar onderscheiden. Je hanteert juiste en geldige argumenten om goed onderbouwde conclusies te trekken.

Rationeel denken is een belangrijke soft skill voor een ambitieuze professional.

Elementen van rationeel denken

Rationeel denken bestaat onder andere uit analyseren, argumenteren, kritisch denken en generaliseren.

Analyseren

Analyseren is het systematisch ontleden van een complex probleem in zijn elementen. Dat wil zeggen dat jij kunt omschrijven wát het probleem in een bepaalde situatie nu precies is, welke factoren een rol spelen, wat de oorzaken kunnen zijn, wie erbij betrokken zijn en wat je nog meer moet weten om het probleem te kunnen oplossen. Vaak is een goede analyse het begin van de oplossing.

Argumenteren

Mensen verschillen met elkaar nogal eens van mening. Op je werk in vergaderingen en tijdens je opleiding in projectgroepen, zul je het regelmatig oneens zijn met anderen. Als je een meningsverschil hebt, probeer je de ander van jouw standpunt te overtuigen door te argumenteren. Je maakt dan gebruik van goede argumenten en een logische redenering. Argumenteren doe je mondeling in een discussie of schriftelijk in een betoog.

Kritisch denken

Kritisch denken betekent dat je onafhankelijk van anderen informatie analyseert en beoordeelt. Je komt door zorgvuldig na te denken tot je eigen, gefundeerde conclusies. De eisen die daarbij aan je gesteld worden, verschillen al naargelang het niveau van je functie of opleiding.

Generaliseren

Generaliseren is een probleem aanpakken zoals soortgelijke problemen worden aangepakt, door het in een groter of abstracter kader te plaatsen.

Conceptueel denken

Conceptueel denken wil zeggen dat je abstracte ideeën, modellen en onderliggende principes van een vakgebied kunt begrijpen en toepassen. Je hebt een diep begrip en breed perspectief, waarbinnen je verbanden kunt leggen tussen verschillende theorieën en beschouwingswijzen. Je kunt informatie synthetiseren en evalueren binnen een theoretisch kader.

Objectiviteit

Je benadert situaties en vraagstukken zonder vooringenomenheid of persoonlijke gevoelens. Je bent objectief en baseert je voornamelijk op feiten, logica en bewijs.

Toepassingen van rationeel denken

De wetenschap levert ons begrip van de wereld om ons heen.

Door een kwestie rationeel te benaderen, neem je betere zakelijke beslissingen. Een rationeel besluit nemen doe je in vier stappen:

Je ontwikkelt je eigen gedrag, door open te staan voor feedback van anderen en daar rationeel en kritisch over na te denken. Vervolgens neem je een besluit en kom je in actie om jezelf te ontwikkelen. De ratio is de bron van zelfvertrouwen en de drijvende kracht achter zelfontwikkeling.

Rationaliteit als kernkwaliteit

Volgens het model van de kernkwaliteiten en kernkwadranten kan rationaliteit net als elke kwaliteit doorslaan naar een valkuil. Je bent dan hyperrationeel of te rationeel en anderen zien dat als een slechte eigenschap. Jouw uitdaging is om dat te voorkomen. Als rationeel denken een kernkwaliteit van je is, dan kun je daarbij ook allergieën hebben en je ergeren aan bepaald gedrag van anderen.

Wat is de valkuil van rationeel denken?

De een is rationeel, een ander is rationeler, jij bent het rationeelst. Dat is een kwaliteit. Maar kun je ook té rationeel zijn? Jazeker. Rationeel denken kan op verschillende manieren doorslaan.

Als je een kwestie uitsluitend door een rationele bril bekijkt, negeer je de emotie die eraan verbonden is. Je hebt een gebrek aan empathie en emotionele intelligentie.

Sommige zeer rationele mensen kunnen eindeloos piekeren over een vraagstuk, maar blijven hangen in hun gedachten, komen niet tot een beslissing en gaan niet over tot actie.

Wanneer je strikt rationeel denkt, laat je geen ruimte voor je intuïtie. Het gevolg is dat je over elk klein besluit in je dagelijks leven of werk onnodig lang nadenkt. Je kunt ook overdreven kritisch zijn op intuïtieve ideeën van anderen.

Rationeel denken kan doorslaan naar een bekrompen focus op feiten en cijfers, gegevens en statistieken, zonder rekening te houden met het grotere geheel of het menselijke element van een situatie.

Overmatig rationele mensen hebben soms moeite om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden.

Overmatig rationeel, analytisch en logisch denken gaat soms gepaard met een gebrek aan creativiteit of innovatie.

Wat zijn jouw uitdagingen of leerdoelen?

Belangrijke leerdoelen om te voorkomen dat rationaliteit doorslaat naar een valkuil zijn:

Emotionele intelligentie: het vermogen om emoties te herkennen en te beheersen. Daarmee kun je evenwichtige beslissingen nemen op basis van zowel logica als gevoelens.
Empathie: het vermogen om je in te leven in de gevoelens van andere mensen en mee te leven met hun emoties.
Je kwetsbaarheid durven tonen en op diep emotioneel niveau verbinding zoeken met anderen.
Intuïtie: een ingeving, een directe inschatting van een situatie of neiging tot een keuze, zonder er rationeel over na te denken. Het wordt ook wel je zesde zintuig of een innerlijke stem genoemd. Bij alle grote en kleine besluiten die we dagelijks nemen, speelt intuïtie in enige mate een rol.
Creativiteit: het vermogen om originele ideeën, oplossingen en methoden te bedenken voor je werksituatie.
Ondernemend zijn betekent dat je geneigd bent tot actie. Je blijft niet stilzitten als er iets moet gebeuren, maar gaat actief aan de slag.
Het vermogen om je aan te passen aan veranderende omstandigheden, zodat je alternatieve oplossingen kunt overwegen en evenwichtige beslissingen kunt nemen op basis van nieuwe informatie.

Deze kwaliteiten zorgen ervoor dat je niet alleen rekening houdt met de feiten, maar ook met de gevoelens en perspectieven van anderen. Je kunt ook buiten de gebaande paden denken en alternatieve ideeën overwegen die verder gaan dan rigide rationeel denken.

Wat zijn je allergieën?

Als je zeer rationeel bent, dan kun je je ergeren aan mensen die:

Emotionele of impulsieve beslissingen nemen op basis van gevoelens in plaats van logica en rede.
Niet geïnteresseerd zijn in feiten of wetenschap en beslissingen nemen op basis van subjectieve meningen of vooroordelen.
Ongeorganiseerd zijn of geen aandacht voor details hebben. Dit kan leiden tot fouten en vergissingen die vermeden hadden kunnen worden met rationele planning en uitvoering.
Zich verzetten tegen verandering of innovatie. Rationaliteit gaat vaak gepaard met de bereidheid om nieuwe ideeën en benaderingen te overwegen.

Irrationeel of onlogisch denken. Dit kan leiden tot slechte besluitvorming en resultaten.
Geen kritisch denkvermogen hebben. Rationaliteit houdt het vermogen in om informatie op een logische en systematische manier te analyseren en te evalueren.

Irrationeel denken

Niet elke gedachte is rationeel. Je kunt ook ideeën hebben of handelen op basis van:

aannames
emotie of gevoel
wensdenken
desinformatie
speculatie
groepsdenken
pragmatisch denken

Aanbevolen websites

Rationeel ingesteld: is dat een kwaliteit? - door Jan Stevens op De Steven

Aanbevolen boeken

Rationality, Steven Pinker (in het Nederlands vertaald als Rationaliteit)
Kun je rationeler worden door een boek te lezen? Helpt het je te begrijpen waarom er zoveel irrationaliteit is in de wereld?

Auteur: René Pijlman